Note

درآمدی بر گونه‌شناسي معماري معاصر ايران
معماري، مرز و ابتذال
تاریخ چاپ: دوشنبه، 16 اسفند 1395، سال چهاردهم، شماره 2819 ، روزنامه شرق

 کلمان گرينبرگ مقاله معروف خود <<آوانگارد و کيچ>>، (1939) را به اين شکل آغاز مي کند: <<يک تمدن در يک زمان، آثار متفاوتي همچون شعري از تي اس اليوت و آهنگي از تين پن الي، يا نقاشي اي از ژرژ براک و تصوير روي جلد مجله <<عصر شنبه>> را توليد مي کند. تمام اين آثار، جزئي از فرهنگ و محصول يک جامعه هستند>>. او درادامه شرايطي را توصيف مي کند که در آن، جامعه رو به زوال است و درنتيجه، وضعيت بي تحرکي ايجاد مي شود که در آن، درون مايه هاي يکسان به شکلي مکانيکي در آثار هنري مورد استفاده قرار مي گيرند. در اين وضعيت زوال اما، نشانه هاي اميد هم ديده مي شود. بعضي از افراد جامعه، اين مرحله پاياني فرهنگ را نمي پذيرند. آنها در جست وجو براي فرارفتن از اين شرايط، چيزي را توليد مي کنند که جامعه بورژواي غربي تابه حال آن را نشنيده بوده است: آوانگارد. چيزي که باعث به وجودآمدن آوانگارد مي شود، يک آگاهي برتر تاريخي و ظهور نقد جديدي از جامعه است؛ يک نقد تاريخي. به اين ترتيب آوانگارد خودش را از جامعه جدا مي کند و در مرزها، به دنبال توليدات جديد و گسترده کردن محدوده ديسيپلين خود مي گردد.  فکر مي کنم در اينجا لازم است کمي درباره واژه ديسيپلين حرف بزنيم. اين ايده که زبان، بر چگونگي انديشه انسان تأثير مي گذارد، موضوعي است که بسياري روي آن کار کرده اند. اين تأثير براي ما معماران ايراني جايي اهميت پيدا مي کند که مي بينيم به دلايل تاريخي، واژه ديسيپلين در زبان فارسي سابقه استفاده نداشته است. به همين دليل، در ايران به معماري به عنوان يک <<حرفه>> و عموما يک حرفه خدماتي نگاه مي شود؛ ايده اي که مدت هاست در کشورهاي داراي گفتمان و توليدکننده دانش معماري، به شدت مورد انتقاد بوده است. چند سال است که با ترجمه آثار معاصر تئوري از جمله <<روايت هاي آوانگارد>>، <<ابرانتقادي>>، و... واژه <<ديسيپلين>> به زبان فارسي وارد شده و گاه مورد استفاده قرار مي گيرد. هرچند مطمئن نيستم اين استفاده با آگاهي از معناي دقيق اين واژه همراه باشد. بنابراين از فرصت استفاده مي کنم تا کمي موضوع را روشن کنم. معماري تا پيش از قرن نوزدهم، يک حرفه بود. اما با تأسيس دانشگاه و تبديل آن به يک رشته دانشگاهي، به يک ديسيپلين تبديل شد. ديسيپلين، شاخه اي از دانش است که ماهيت نهادي دارد. داراي تاريخ ها و تئوري ها و نهادهايي هستند که آن را تدريس و پشتيباني مي کنند. اين تعريف براي ما اهميت بسياري دارد. گاه ديده ام که همکاران ما در نوشته هاي خود، يا در برنامه هاي تلويزيوني، از <<حرفه>> معماري حرف مي زنند. بنابراين اين سوءتفاهم عميق وجود دارد و ديسيپلين، با حرفه اشتباه گرفته مي شود. اميدوارم اين نوشته دست کم تا اندازه کمي بتواند اين سوءتفاهم را برطرف کند.  بازگرديم به توصيف گرينبرگ از آوانگارد. تعريف گرينبرگ با ايده برنارد شومي از مرز و نيز دياگرام اندرو زاگو براي تشريح رابطه ديسيپلين و حرفه، به خوبي سازگار است. شومي در سه مقاله که عنوان <<معماري و مرزها>> (1981-1980) را بر خود دارند، به توصيف آوانگارد و نقش آن در پيشبرد مرزهاي هر ديسيپلين مي پردازد. اندرو زاگو نيز در دياگرامي، مشابه اين ايده را مطرح مي کند. دياگرام او دايره اي است که درواقع، گستره <<رشته>> معماري را نشان مي دهد. در لبه هاي اين دايره، ديسيپلين معماري قرار گرفته (آوانگارد، معماري) و در مرکز آن، حرفه (ساختمان يا در بدترين حالت، ابتذال). بنابراين اين امکان وجود دارد که موقعيت پرکتيس هاي مختلف معماري را در قالب اين دياگرام به نمايش بگذاريم. براي مثال، مي توانيم لبيوس وودز را در لبه انتهايي دايره، بيارکه انگلس را نزديک به مرکز دايره و چيزي که در ايران به نماي رومي معروف است را در مرکز دايره، جاي گذاري کنيم. هرکدام از ما مي توانيم دياگرام خود را داشته باشيم و اين امکان هست که در جاي گذاري پرکتيس هاي مختلف، با يکديگر اختلاف نظر نيز داشته باشيم. بنابراين اميدوارم اين برخورد ديدگاه ها، آغازگر بحث  هاي سازنده و سودمندي باشند. با توجه به توضيحاتي که داده شد، اميدوارم چگونگي کارکرد دياگرام روشن باشد. هرچه به مرکز نزديک مي شويم، نيروي انتقادي کمتر و ابتذال اثر بيشتر مي شود و برعکس.

اين دياگرام را درباره مؤسسات آموزشي نيز مي  توان به کار برد. اگر نگاهي به مؤسسات آموزشي معماري در ايالات متحده و اروپا بيندازيم، مي توان به اين نتيجه رسيد که اين مؤسسات، در قالب سه گروه کلي قابل دسته  بندي اند: مدارس آوانگارد - يا راديکال- که به ديسيپلين متعهدند و تلاش مي کنند تا با طراحي پژوهي در لبه مرزهاي معماري، اين مرزها را پيش ببرند و قلمروهاي جديدي را اشغال کنند. نمونه اين مدارس، مؤسساتي همچون ساي- آرک (SCI-Arc) در لس آنجلس و انجمن معماري لندن (AA) هستند. دسته دوم مدارسي هستند که بيشتر، تعهد حرفه اي دارند و کار آموزشي و پژوهشي آنها، نسبت به مؤسسات دسته نخست، ماهيت تجربي کم رنگ  تري دارد. بنابراين مي توان آنها را در ميانه دايره و در فاصله از مرکز و لبه قرار داد. از جمله اين مدارس مي توان به دانشکده معماري هاروارد، يا دانشکده معماري کاليفرنياي جنوبي (USC) اشاره کرد. دسته سوم مدارسي همچون دانشگاه پلي تکنيک ميلان هستند که ماهيت غيرتجربي و محافظه کار دارند و مي توان آنها را نزديک به مرکز دايره تصور کرد. تا اينجا دياگرام مرز را در دو قلمرو- پرکتيس يا محيط حرفه اي و ديسيپلين يا محيط آکادميک- بررسي کرديم. راه سومي نيز براي ترسيم اين دياگرام وجود دارد و آن براساس پروژه هاي موردي است. سودمندي اين دياگرام زماني است که نتوان يک ماهيت کلي را براي مجموعه آثار يک هنرمند يا معمار درنظر گرفت. براي مثال، خانه هنسلمن، اثر مايکل گريوز که متعلق به دوران <<سپيد>> اوست، نزديک به مرز دايره قرار دارد. اما ساختمان پورتلند که مربوط به دوران پست مدرن تاريخ گراي اوست، در نزديکي مرکز دايره و منطقه ابتذال قرار مي گيرد. يا درباره دني ليبسکيند، موزه برلين او در نزديکي مرز دايره قرار مي گيرد، اما مجتمع  هاي تجاري او که پس از اين موزه ساخته شده اند و در طرح خود، از زبان فرمي آن استفاده کرده و درواقع نيروي انتقادي اوليه آن را از بين برده اند، جايي در ميانه هاي دايره و با فاصله از مرز و مرکز قرار مي گيرند. به همين ترتيب، طرح بهرام شيردل و رابرت ليوزي براي مسابقه نارا در مرز دايره و طرح او براي سينما فرهنگ (و تقريبا تمامي پروژه هاي او پس از ورود به ايران)، در ميانه هاي دايره قرار مي گيرند.

اين دياگرام را مي توان براي ترسيم تصويري از وضعيت معماري معاصر ايران و تلاش براي گونه شناسي-  و نه سبک شناسي- آن، انجام داد. مسجد وليعصر، اثر مهندسين مشاور حرکت سيال، به دلايلي که پيش از اين در يادداشت ديگري ارائه کرده ام (به سوي فرماليسم انتقادي، 1394)، پروژه اي است که در مرز ديسيپلين معماري قرار دارد. اين پروژه، برخوردي راديکال است با مسئله تايپولوژي يا گونه و آن را به زباني معاصر بازتعريف مي کند. اين پروژه درعين حال نسبت به اقتدار نظام سنتي معماري و رابطه با شهر، موضعي انتقادي اتخاذ مي  کند. در مرکز دايره و در نقطه ابتذال، <<ساختمان هايي>> قرار مي گيرند که در ايران، با عنوان ساختمان هاي نماي رومي شناخته مي شوند. آنها ايده  نوآورانه اي ندارند، فاقد نيروي انتقادي اند، در توليد دانش معماري نقشي ندارند و با خواست بازار- مردم- و سرمايه، رابطه منفعل و مطيعي برقرار مي کنند. ساير پرکتيس هاي معماري در ايران را مي توان در حدفاصل اين دو قطب جاي گذاري کرد. براي مثال <<ساختمان>> الوند، اثر مشاوران حريري و حريري، به دليل نداشتن ايده، ماهيت غيرانتقادي، بازتوليد دياگرام مدرن و عام ساختمان بلندمرتبه، استفاده سطحي و تحت اللفظي از نقوش هندسه ايراني و...، در نزديکي مرکز دايره و نزديک به منطقه ابتذال قرار مي گيرد و خانه شريفي ها، اثر مهندسين مشاور ديگر، به دليل موضع انتقادي خود نسبت به ايستايي سنتي معماري و موضوع عملکرد و برنامه، درون دايره و در نزديکي مرز قرار مي گيرد. هرچند به دليل نبود نوآوري در زبان شکلي معماري و استفاده از زبان شکلي مدرن، از رسيدن به مرز ناتوان است. طرح پيشنهادي سينما آزادي، اثر فرشيد موسوي و آلخاندرو زائرا- پولو در مرز معماري و طرح اجراشده اثر مهندسين مشاور توان، به دليل نبود نيروي انتقادي، فقدان ايده، عدم نوآوري زباني و...، در حد يک <<ساختمان>> باقي مانده و در نزديکي مرکز دايره قرار مي گيرد. (درباره  اين مسابقه و نتايج دردناک و عجيب داوري آن، پيش از اين در يادداشت ديگري توضيح داده ام (فرصت هاي بربادرفته، 1393). درباره چرايي اين جاي گذاري ها مي توان بحث هاي مفصل تري انجام داد. اميدوارم دلايل آنها با توجه به توضيحاتي که دادم، براي خواننده اين نوشته، تا اندازه اي روشن باشند.