Study
نقش و تأثیر عوامل دولتی در معماری بناهای خصوصی در دوره ی پهلوی اول
*نویسنده : افسانه زرکش
کتاب ماه هنر- شماره 136- (صفحات 14 تا 25) دی 1388
*دکتری معماری دانشگاه تهران-استادیار گروه معماری دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
بناهای خصوصی یکی از اقسام بناها را در تمامی ادوار معاصر ایران از جمله عصر پهلوی اول تشکیل داده و به سبب اینکه بخش اعظمی از معماری یک شهر را شامل می‌شوند و معماری آنها نیز در این زمان دستخوش تغییر نسبتا زیادی می‌گردد،به تنهایی و مجزا از ابنیه دولتی اهمیت می‌یابند.رویکردهای معماری بخش خصوصی (و دولتی) اعم از معماری مبتنی بر تداوم سبک تهران،شیوه معماری باستانی،معماری مبتنی بر سبک معماری پیش از مدرن و مدرن اولیه،معماری مطابق با شیوه نئوکلاسیک و معماری قرن نوزدهم اروپا،تحت تاثیر عوامل مختلفی شکل گرفته که یک گروه از آنها ؛اندیشه‌ها،برنامه‌ها و اهداف دولتی بوده است.به لحاظ ویژگی‌های خاص دولت در این زمان و اهمیت فاکتورهای حکومتی،در این مقاله به بررسی نقش و تاثیر این فاکتورها در معماری بناهای خصوصی پرداخته می‌شود.حتی بخشی از معماری مردمی امروز نیز ریشه در این عوامل و شرایط و تحولاتی دارد که در آن دوره توسط دولت فراهم شده یا ادامه یافته است.بنابراین مطالعه و شناخت آنها ضرورت می‌یابد.برای دستیابی به این فاکتورها،روش‌های تحقیق تاریخی و علّی به کار رفته‌اند. جست‌وجو و شناسایی عوامل حکومتی نشان می‌دهد که این عوامل دارای دو جنبه بوده‌اند:بعد غیرفیزیکی و بعد فیزیکی.فاکتورهای غیرفیزیکی شامل سیاسی-برنامه‌ای،سیاسی-نظامی،اقتصادی-برنامه‌ای،و فرهنگی -اجتماعی و عامل فیزیکی عبارت از کالبد شهری،کالبدی و فنی بوده‌اند.این عوامل در راستای مدرن‌سازی طبق الگوهای غربی عمل کرده‌اند و حاصل آن،اثرپذیری مستقیم از آثار دولتی تحت تاثیر شرایط و بناهای دولتی بوده یا اثرگیری از معماری غرب به سبب اوضاع ایجاد شده،بوده است.البته خواست یا ناگزیر بودن اقشار مختلف جامعه برای الگوبرداری نیز از شروط این تاثیر محسوب می‌شود.بنابراین در دوره‌ی پهلوی اول،نقش عوامل دولتی، ادامه دادن تغییرات ایجاد شده و معماری‌های به وجود آمده شامل سبک تهران و معماری التقاطی قرن 19 اروپا از اواسط قاجار و بروز شیوه‌های جدید در معماری مردمی عمدتا مبتنی بر معماری غربی بوده است.
کلمات کلیدی
بناهای خصوصی،عوامل دولتی،تأثیر بناهای دولتی،دوره پهلوی اول
مقدمه
بناهایی که در ادوار مختلف تاریخ معماری ایران از جمله دوره‌ی معاصر و در عـصر پهـلوی اول بنا شده اند از نظر"بانی ساخت" و "منبع سرمایه‌گذاری" به سه دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از"ابـنیه دولتـی"، "سـاختمان‌های عمومی"و"بناهای خصوصی".مستحدثات خصوصی بخش اعظمی از بناهای هر دوره را تشکیل می‌دهند و نـقش عـمده‌ای در تـعریف و تبیین معماری آن ایفا می‌کنند.در عصر پهلوی اول عوامل متعددی بر معماری آثار خصوصی تاثیر گـذارده‌اند کـه مـی‌توان آنها را به دو گروه"دولتی"و"غیردولتی"تفکیک نمود. خصوصیات ویژه دولت در این زمان و اقدامات حکومتی،اهـمیت خـاصی به عوامل دولتی می‌بخشد.حکومت پهلوی اول،تغییراتی را که از اواسط قاجار در ابعاد مختلف بـه وجـود آمـده بود با عزم بیشتر دنبال می‌کند و با تکیه بر امپراتوری انگلستان و به مدد اقـتدار دولتـی،کشور را به سمت مدرن شدن به شیوه‌ی غربی سوق می‌دهد.از این رو تحولات در هـمه‌ی شـئون و جـنبه‌های زندگی مردم به وجود می‌آید و معماری مردمی نیز از این تأثیر مصون نمی‌ماند.بنابراین اهمیت بـناهای خـصوصی و نیاز به بررسی نقش و تاثیر تفکرات و اقدامات دولتی در معماری بخش خصوصی و عـلل آن را در ایـن دوره مطرح می‌نماید که در این مقاله حتی‌المقدور بدان پرداخته می‌شود.
(شکل 1.بنایی مسکونی در خیابان فلسطین(کاخ سـابق
معماری بناهای خصوصی(و دولتی و عمومی)در دوره پهـلوی اول عـبارت است از سبک معماری سنتی،معماری مبتنی بر ادامه سبک تهران، سبک مـعماری بـاستانی،معماری مبتنی بر سبک معماری پیش‌از مدرن و مدرن اولیه،معماری مطابق با سبک نئو کلاسیک و مـعماری قـرن نوزدهم اروپا.این تحقیق بر آن است که عوامل دولتی تاثیرگذار بر گرایش‌های مـذکور شـناسایی و معین گردد.
اصطلاح مبنا در این تحقیق،«بـناهای خـصوصی»مـی‌باشد.مراد از ابنیه خصوصی،ساختمان‌هایی هستند که بـا سـرمایه‌گذاری و هزینه مردم یا بخش خصوصی(غیراز دولت)و مطابق با نظرات یا تأیید آنها بـرپا مـی‌شوند و می‌توان به آنها عنوان«بـناهای مـردمی»یا«بـناهای غـیردولتی»را نـیز اطلاق نمود.این ساختمان‌ها ممکن اسـت "بـرای آموزش،بهداشت و درمان و...بنا شوند و وقف گردند یا جهت مصارف و سرمایه‌گذار عـمومی سـاخته شوند یعنی عموم مردم نیز در هـزینه آن نقش پیدا می‌کنند کـه مـی‌توان آنها را عمومی خصوصی نام نـهاد"یـا"شخصی بوده و تحت مالکیت خصوصی قرار دارند شامل ساختمان‌های متعلق به صاحب‌منصبان دولتـی ایـران مانند وزراء، رؤسای مراکز و ادارات دولتی،مـقام‌های نـظامی؛بـناهای مربوط به رؤسـای نـهادها،سازمان‌ها و مراکز غیرعمومی، شـخصیت‌های سـیاسی،اعیان و اقشار مرفه و دیگر اعضای جامعه؛ساختمان‌های سفرا،اتباع و شخصیت‌های سیاسی خارجی،خانه‌ها،مـدارس،مـراکز تجاری و سفارتخانه‌ها،نمونه‌هایی از این نوع بـناها بـه شمار مـی‌آیند.در ایـن پژوهـش،از روش‌های تاریخ و علّی اسـتفاده شده و رویه گردآوری اطلاعات،استخراج و شناسایی فاکتورها از منابع مکتوب بوده است.
نقش و تاثیر عوامل دولتـی در مـعماری بناهای خصوصی
الف-سیاسی و برنامه‌ای
تجددگرایی
تـصرف قـدرت تـوسط رضـا خـان و نظام اقتدارطلبی کـه بـعد از جنگ جهانی اول بر سر کار آمد بخشی از فرآیند مدرنیزاسیون ایران بود.شروع حکومت پهلوی با پیشرفت‌های اوایـل قـرن بـیستم اروپا و تشکیل حکومت‌های دموکراتیک و نوگرا در آن کشورها مصادف گـردید و رضـا خـان آرزوی انـجام اصـلاحات بـه سبک اروپا را داشت زیرا توسط آنها قدرت را به دست گرفته بود و بدون ابا خود را متجدد می‌دانست.مساله تجددطلبی،مد تحمیلی آن روزگار در کشورهای جهان سوم شده بود چون بیشتر حـکومت‌های آنها تحت حاکمیت استعمار نو در اروپا بودند. بنابراین حکومت وقت در پی ایجاد مظاهر تجدد در شهرهای بزرگ به‌خصوص شهر تهران برآمد و از اینجا بود که فعالیت‌های اساسی و بنیادین جهت تحول سیمای شهر و مـعماری سـاختمان‌های دولتی و برجسته به‌طور اخص و تحول در سیمای معماری مسکن به طور عام بر عرصه جدیدی وارد شد.از مهم‌ترین سیاست‌های بنیادین می‌توان از شروع بـرنامه‌ریزی بـرای ساماندهی شهر تهران به سـبک غـربی نام برد.
برنامه‌ریزی شهری اغلب بر این محور تاکید می‌کرد:منطقه‌بندی،خانه‌سازی،سیستم خیابان‌بندی،ساختمان‌های عمومی،فضای سبز، امکانات و شبکه حمل‌ونقل،مراکز گذران اوقات فـراغت.آغـاز به تهیه برنامه‌های مـختلف دولتـی،به‌خصوص برنامه‌ریزی‌های عمرانی،تحولات زیادی در عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی کشور به وجود آورد.اولین برنامه‌های عمران شهری،به توسعه‌ی شبکه‌های شهری،لوله‌کشی آب،برق و تلفن و در قسمت معماری بیشتر به بناهای عمومی و دولتـی تـوجه داشتند و کمتر در معماری مسکن دخالت می‌کردند.همچنین نوگرایی با تجدد سازمان دستگاه‌های دولتی و تحول سیستم اداری کشور و در پی آن ضرورت ایجاد بناهای جدید خدماتی دولتی همچون وزارتخانه‌ها،ساختمان‌های اداری مختلف،کارخانه‌ها،ایستگاه راه‌آهن،مـوسسات جـدید آموزش مـانند دانشگاه تهران و دانشسرای عالی،بانک‌ها،بیمارستان‌ها،موزه‌ها و هتل‌ها و...آغاز شد.علاوه بر موارد فوق،حکومت وقت تـلاش بسیاری در تغییر عادات،آداب و سنت‌های مردم نمود که شاخص‌ترین نمود آن اصطلاحا کـشف حـجاب و سـعی در تغییر الگوی لباس زنان و مردان بود.این مساله با مقاومت شدید مردم روبه‌رو گردید و حکومت نتوانست آنـ‌طور کـه مایل است مردم را به سنت‌شکنی وادار کند.بنابراین از خانواده سلطنتی و وابستگان و اقشار خاصی کـه عـمدتاً تـحصیل کرده اروپا بودند،همچنین با مظاهر تجدد غربی وفق دهند.بنابراین تشویق مردم به تجددطلبی تـوسط حکومت،به‌طور غیرمستقیم عامل شروع تحول در معماری مسکن توسط اقشاری از مردم به‌خصوص اشـراف و تحصیلکردگان بود.
البته حـکومت پهـلوی علاوه بر تجددطلبی غربی،نیم‌نگاهی نیز به تاریخ ایران باستان داشت و تمایل زیادی نسبت به احیاء آداب و رسوم ایران قبل از اسلام خود نشان می‌داد.ضروری است ذکر شود که در تغییر شـکل معماری مسکونی، افراد و اقشار تجدد طلب بیش از حکومت نقش داشتند.
از نظر سیاسی،باتوجه به تغییر ساختار حکومتی و شعارهای نوگرایی و تمدن و رفاه عمومی از یک طرف و از طرف دیگر برتری‌جویی ناسیونالیستی حکومت نسبت بـه کـشورهای منطقه،حکومت وقت می‌خواست به نوعی کشور را از عقب‌ماندگی رهانیده و با سرمشق گرفتن از کشورهای اروپایی،عظمت و اقتدار را به ایران بازگرداند.یکی از مهم‌ترین ابزار اقتدار حکومت‌ها استفاده از معماری می‌باشد.در این خصوص حـکومت دخـالت زیادی در معماری بناهای عمومی و دولتی نمود و تحولی بنیادین در زمان بسیار کوتاهی در آن به وجود آورد. لیکن در معماری مسکونی با توجه به زیرساخت‌های بسیار قوی سنتی تا آن موقع دخالت زیادی نمی‌توانست بـکند بـنابراین همان‌طور که توضیح داده شد و در ادامه خواهد آمد به‌طور غیرمستقیم اقداماتی انجام داد.بنابراین با ظهور عملکردها و بناهای جدید در شهر و تغییر معماری ابنیه دولتی و عمومی در تحول معماری مسکونی تاثیر نهاد.
شکل 2 . ساختمان مسکونی-تجاری در خیابان انقلاب (شاهرضای سابق) دارای ستون‌های کلاسیک اروپایی،بالکن، آجرکاری،کاشی کاری بالای پنجره‌ها و...
گـسترش ارتـباطات خـارجی
در این دوره ایجاد ارتباط بـیشتری بـین داخـل و خارج مملکت پایه‌ریزی شد.در جریان جنگ جهانی اول اهمیت استراتژیک ایران برای کشورهای غربی بیش از پیش روشن شد.بنابراین برای انتقال سـریع نـیروهای انـگلیسی،خط آهن سراسری از شمال به جنوب ایران در 1317 ش احـداث شـد.از این خط آهن به‌عنوان یکی از عوامل بزرگ پیروزی متفقین بر دولت آلمان نام برده شده است.ارتباط از عوامل موثر در نـفوذ سـیاسی، اجـتماعی و فرهنگی کشورهای غربی بود.
از طرفی نیز غربی‌های برای حضور بـیشتر خود در ایران به ویژه تهران،در نواحی شمالی شهر به احداث سفارتخانه‌ها اقدام کردند.در جوار این سفارتخانه‌ها نیز خانه‌های افـراد شـاغل را احـداث کردند که معماری این بناها همگی از معماری غرب الهام گرفته بـود.(بـمانیان،1385،5) این اقدام در تغییر چهره کالبدی شهر و تاثیرگذاری آن موثر بود.
ب-سیاسی-نظامی
کودتای 1299 اقدامی بود که درجـهت شـکل‌گیری یـک دولت اقتدارگرا و نظامی در سال‌های پایانی حکومت قاجار صورت گرفت.سیر حرکت نظام بـه سـویی بـود که هرچیزی را تحت تاثیر و انقیاد نیروی نظامی درآورد.رضاخان با تفکر نظامی در دوره‌ی بـیست سـاله ارتـش نوینی را به وجود آورد که حاصل آن در معماری، مجموعه بناهایی همچون ابنیه متعدد دولتی و مـجموعه بـناهای میدان مشق و مجموعه دانشکده‌های اولیه دانشگاه تهران است.نگرش نظامی با ساختن بـناهایی تـوانست تـفکرات اجتماعی،سیاسی و فرهنگی خود را در قالب شهرسازی جدید چنان پیاده کند که همیشه حضور سـایه‌وار خـود را داشته باشد.بدین‌ترتیب با تغییر در شهر و سیمای شهر،تغییر دیدگاه و بناهای برخی از اقـشار جـامعه را بـه دنبال آورد.
ج-اقتصادی-برنامه‌ای
قبضه قدرت توسط رضا خان و نظام اقتدارگرا پیوند نزدیکی با نقش فـزاینده و سـلطه‌جوی موسسات خارجی داشت.دولت پهلوی نتیجه‌ی دگرگونی‌هایی متناسب با خواست تحول جهانی و بـه خصوص طـلب روزافـزون سرمایه‌داری برای گسترش هرچه بیشتر بازار محصولات خود و تاثیر تکنولوژی و تمدن ماشینی غرب بود.
دولت پهـلوی مـوفق شد تا در پس ظاهر تجددطلبانه خویش،نظام حکومت مبتنی بر اساس حق مـالکیت انـحصاری دولت و تمرکز قدرت اقتصادی،اداری و نظامی ناشی از آن را از نو برقرار سازد.بی‌توجه به فرآیند تاریخی کشورهای سرمایه‌داری و صنعتی،شـکل‌ها و قـالب‌های آنها به آرمان شهر دولت پهلوی تبدیل گردید.
جامعه شهری،روزی یافته از چرخش کالا و سـرمایه و روابـط سوداگرانه ناشی از آن،استحاله‌ی خویش را از یک جامعه تـولید بـه یـک جامعه خدماتی و سپس مصرفی آغاز کرد.فـروپاشی سـازمانی تولیدی کشور با انقطاع صوری سه جامعه ایلی،روستایی و شهری و هجوم سرمایه و کـالای خـارجی از سویی و ورود سرمایه نفتی به‌عنوان مـمر اصـلی درآمد دولت از دیـگر سوی، بـه دولت اهـمیتی بخشید که در تاریخ کشور بی‌سابقه بـوده اسـت.بنابراین دولت نقش روزی‌بخش نیز پیدا می‌کرد.بنابراین دولت جدید دگرگونی کالبد شهر را در دسـتور کـار قرار داد.شهری که بتواند نمادی از انـقطاع عصر جدید با عـصر قـدیم باشد.نمادی از پیشرفت و توسعه.دگـرگونی‌های صـوری بعدها به دیگر عرصه‌ها نیز گسترده شد.
حضور نمایندگان کشورهای صنعتی آن روزگـاران در سـازمان اقتصادی کشور،محلی مناسب بـرای مـشورت در مـورد چگونگی این تـغییرات بـود.تغییراتی که بتواند بـه شـهر ایرانی چهره‌ای نو بخشد.
خیابان به‌عنوان نماد تجدد برای عرضه‌ی کالاهای زینتی و نو پرداخته ایـجاد شـد و سپس جای خود را به خیابان انـباشته از کـالاهای مصرفی داد.شـبکه بـازار کـهن تسلیم کالاهای وارداتی و مـصرفی شد و از جنبه تولیدی خویش باز ماند.به این ترتیب واحدهای تجاری در لبه خیابان‌های جدید شـکل گـرفته و در پشت آنها واحدهای مسکونی قرار گـرفت و در بـرخی مـوارد لبـه خـیابان‌ها با طبقه بـالای مـغازه‌ها به واحدهای مسکونی اختصاص یافت.این نحوه‌ی شکل‌گیری واحدهای مسکونی حالت تقلیدگونه‌ای از مدرن‌سازی گذشته غرب را عـرضه کـرد.بـدین‌گونه با ایجاد خیابان،هم کالبد شهر و نـوع مـعماری تـغییر نـمود و هـم فـرهنگ غربی همراه با کالاهای غربی اماکن تجاری خیابان‌ها وارد شد.
شکل 3.خانه ابراهیم سـیمان تـوپ در خیابان باغ سپهسالار حدود 1304 ش
د-اقتصادی-سیاسی-اجتماعی ایجاد یک طبقه متوسط
منطق اجتماعی-اقتصادی دولت پهلوی اول درباره اقتصاد سیاسی و در پی تحول شیوه تولید ایـن بود که در راه ایجاد یک طبقه متوسط به‌عنوان پایگاه اجتماعی رژیم بکوشد.این سیاست از آنجا که به پیدایش عوامل فرضی توسعه اقتصادی و دموکراسی لیبرالی،هردو می‌انجامید،با نسخه لیبرالی غربی هـماهنگی داشـت.اما هدف واقعی عبارت از این بود که:رضایت جامعه شهری تحصیلکرده و نیمه‌تحصیلکرده برای جلوگیری از پیدایش اپوزیسیون جدی سیاسی تامین شود؛در مقابل قدرت بزرگ مالکان،پایگاه قدرت دیگری ایجاد شـود، زیـرا آنها با اینکه متحدان شاه محسوب می‌شدند،از لحاظ اقتصادی بیش از آن مستقل و از لحاظ سیاسی بیش از آن‌قدرتمند بودند که ذات ملوکانه تاب تحملش را داشته باشد؛به امریکائی‌ها نشان دهد که حمایت مالی و نـظامی آنـها با جایگزین ساختن عـقب‌ماندگی بـه وسیله یخچال‌های وارداتی و ماشین‌های سواری و غیره در نبرد علیه کمونیسم موثر بوده است.
بنابراین با هدف فوق و به همراه توسعه نظام دیوانی و افزایش کارکنان دولت،افزایش امکانات حمل و نقل،توسعه تـجارت و...طـبقه جدیدی از سرمایه‌داری اقتصادی پدید آمد.طبقه متوسط جدید شامل افسران ارتش،کارمندان بلند پایه دستگاه دیوانی،تجار جدید،زمین داران،معلمین و روشنفکران بودند.نظامیان در این دوره از موقعیت و امتیازات اقتصادی مطلوبی برخوردار شـدند.زمـین‌های مجانی‌ای در بـخش‌های شمال شهر تهران از سوی دولت به افسران ارتش و کارمندان ارشد داده شد و آنان به ساختن خانه در این بخش‌ها اقـدام کردند.یکی از خواسته‌های طبقه متوسط جدید،نامحدود بودن اصلاحات به شـهرها بـود.بـه منظور پاسخ به حمایت‌های مالی و نظامی قشر مذکور از دولت،حکومت با وارد کردن کالاهای غربی،سبب گسترش ورود کـالا و فـرآیندهای صنعتی غرب به بازار ایران در سال‌های 1300-1320 ش و دو سال پس از پایان جنگ جهانی دوم شد.این کـالاها کـه شـامل اتومبیل،هواپیما،برق،رادیو و...و اروپایی کردن آداب و رسوم بودند،روش‌های جدید در نحوه‌ی زندگی ایرانیان به وجـود آوردند.به دنبال این امر،نیازهای اجتماعی و فرهنگی تازه‌ای در اذهان مردم پدیدار گـشت و همین مسئله نیاز بـه خـدمات آموزشی-فرهنگی و نیز مسکن بهتر را چشمگیر نمود. تغییراتی که به این ترتیب در جامعه ایران و روش زندگی ایجاد شد راه را برای تغییر شکل در نمود معماری باز کرد.
شکل 4.هنرستان دختران، 17-1314 ش،طرح وارطان
هـ-فرهنگی-اجتماعی
با اینکه گـرایش به زندگی و آداب و رسوم غربی از دوره قاجارها شروع گردید،لیکن میزان آن بسیار کم و محدود به اشراف و درباریان می‌شد اما در دوران حکومت پهلوی این مساله به اوج خود رسید به‌گونه‌ای که رسیدن به تمدن صرفا بـه تـقلید از فرهنگ غربی خلاصه می‌شد.
تجددطلبی و نوگرایی
از اواخر حکومت قاجاریان و ابتدای حکومت پهلوی،تجددطلبی و نوگرایی و روشنفکری در بسیاری از اقشار مردم پدیدار شد.این امر در نزد دولتیان،درباریان،نویسندگان و روزنامه‌نگاران و برخی مردم شـهری بـه عنوان یک ارزش محسوب می‌شد.
رضاخان برای ساختار حکومت خود می‌خواست تغییراتی به وجود بیاورد که از نظام سنتی قاجاریه متفاوت باشد بنابراین به علت ارتباط زیادی که با دول غـربی بـه‌خصوص انگلیس داشت،راه پیشرفت و توسعه را در تقلید از غرب می‌دانست و البته فقط آن دسته از الگوهای غربی را اجازه ورود به کشور می‌داد که با حکومت دیکتاتوری وی منافاتی نداشته باشد...
رضاخان برای اینکه مـردم بـه‌راحتی رونـد غربی کردن ایران را بپذیرند مـی‌بایست ابـتدا در اقـشار مختلف مردم تغییر فرهنگی به وجود می‌آورد.از آنجایی‌که فرهنگ مردم ایران با مذهب پیوندی بسیار محکم داشت رضا خان در ابتدا صـراحتا و پس از مـقاومت روحـانیان و مذهبیون قدرتمند آن زمان،سعی در گسستن پیوندهای مـذهبی نـمود.رضا خان ابتدا با دامن زدن به مسائل ناسیونالیستی،سعی کرد ملی‌گرایی باستانی را جایگزین فرهنگ مذهبی-جاری مردم کـند تـا بـعدا راحت‌تر بتواند فرهنگ غربی را جایگزین آن نماید.بدین‌ترتیب در آغاز تجدد و تـجددگرایی به یک"ارزش"تبدیل شد.سپس تجدد در مقابل مذهب قرار گرفت و افراد می‌بایست بین مذهب و تجدد یکی را انـتخاب نـمایند.
بـرنامه مدرن‌سازی رضا شاه به‌طور مستقیم در سنت‌های معماری بناهای شخصی تاثیر گـذاشت.فـرهنگ غربی،شکل‌گیری طبقه متوسط در حال رشد،تبدیل معماری به یک حرفه و غربی شدن منظره شهر،هـمگی در تـجدیدنظر در نـوع خانه‌ها و مصالح و پلان‌ها موثر بود،تجدیدنظری که معماران و سازندگان و مشتریان آنها را بـه‌طور مـستقیم در فـرآیند تفسیر ارزش‌های سنتی و مدرن دخالت می‌داد.
در دوره‌ی رضا شاه با اینکه عده زیادی مـخالف اصـلاحات نـوسازی به شیوه‌ی رضاشاهی بودند.اما ازآنجایی که بسیاری از تجددطلبان که الگوبرداری از غرب از حکومت بـه آنـان سرایت یافته بود و به خاطر ارتباط بیشتر با اروپائیان،خواستار تغییر در شیوه‌های زنـدگی و بـه‌خصوص مـعماری مسکن خود به شکل غربی بودند،زمینه کار را برای معماران مدرنیست در خانه‌سازی مدرن فـراهم نـمودند و همین خانه‌ها بودند که بعدا الگویی برای خانه‌سازی در سطح وسیع‌تری در تهران شدند.پس از بـناهای مـتعددی کـه به وسیله‌ی دولتمندان شاغل و روشنفکر در گوشه و کنار تهران و شهرستان‌ها ساخته شد دیری نپایید که دولتمندان عـامی نـیز یکی پس از دیگری شیوه‌های معماری نو را به خدمت گرفتند.
بنابراین معماری مسکونی تـهران در دوره رضـا شـاه از یک سو تحت تاثیر التقاط گرایی ایجاد شده از اواخر قاجار قرار گرفت.در این دوران روحیه التقاط گرایانه در بـسیاری از مـعماران وجـود داشت و حاصل آن نیز بناهای عمومی و مسکونی زیادی بود که در آنها هـم مـردم‌واری موجود بود و هم عظمت و شکوه،هم حریم‌ها حفظ شده بودند و هم ساختمان‌ها برون‌گرا بودند،هم عـناصر سـنتی ایرانی در آنها به کار رفته بود و هم عناصر کلاسیک و مدرن غربی،و بـسیاری مـصادیق دیگر.این معماری عمدتا از سوی اقشار مـیانه حـال جـامعه به کار گرفته شد،آن بخش از جامعه کـه بـه تبع شرایط اقتصادی خود و باورهای فرهنگی خویش در میانه کهن و نو و باورها و حادثه‌ها بـاقی‌مانده بـود.بناهای مردمی(و عمومی)دوره پهلوی اول در خـیابان‌های سـعدی،جمهوری،فـردوسی،لاله زار، امـریه،کاخ و نظایر آن از این نوع معماری بـودند(شـکل‌های 1-3) و از سوی دیگر به ناگاه اقشار خاصی از مرفهین جامعه،تعدادی مسکن با طرح‌های کـاملا نـو و الگویی متفاوت از معماری سنتی برپا کـردند.
تغییر سنن فرهنگی و اجـتماعی
نـفوذ فرهنگی قدرت‌های جهانی در ایران در سـال‌های 29-1319 ش از طـریق ایجاد مراکز فرهنگی در تماس با مردم،علت دیگر تغییر معماری مردمی بود. ایـجاد تـغییرات عمیق داخلی،سیاست خارجی قـدرت‌های جـهانی بـود که به آهـستگی تـوانست ارزش‌ها،عادات و دیگر مـوازین اجـتماعی را تحت کنترل خویش درآورد. کشور انگلیس پیوسته رخنه در امور آموزشی و بهداشتی را یکی از عوامل موثر مـی‌دانست و آن را بـر نفوذ اقتصادی، سیاسی و نظامی خویش افـزود.
جـنگ جهانی دوم قـحطی و بـیماری‌های مـسری را در پی آورد.هریک از این دو مورد دسـتاویزی شد که قدرت‌های بزرگ به وسیله آنها نیز در طی جنگ، پایگاهی در ایران برپا کنند.در سـال 1322 ش کـه بیماری حصبه شیوع یافت،انگلیسی‌ها بـه تـاسیس یـک بـیمارستان مـبادرت ورزیدند که اهـداف دیـگری را جز کمک‌های بهداشتی به دنبال داشت.
«تقریبا در همین زمان بود که"مرکز تدارکات خاورمیانه"که در زمـینه اقـتصادی و حـل مشکلات آن، فعالیت داشت،به وجود آمد.ایـن مـرکز کـه شـعبه‌ای نـیز در تـهران داشت،توسط انگلیس و آمریکا اداره می‌شد.دیگر مسائل فرهنگی از طریق اداره روابط عمومی سفارت انگلیس در تهران هدایت می‌شد.این اداره مشتمل بر چهار مرکز فیلم،عکس،نمایشگاه و مطبوعات بود.هـم‌چنین اداره روابط عمومی به تاسیس انجمن فرهنگی ایران و انگلیس در تهران و دیگر شهرها مبادرت کرد.هدف از دایر کردن انجمن‌های فرهنگی گسترش فرهنگ انگلیس در میان ایرانیان بود و نیز به همین منظور کنسرت‌های مـوسیقی نـیز تشکیل می‌گردید،بر پا کردن نمایشگاه و سخنرانی نیز از وظایف این اداره بود.سفارت انگلیس همچنین از یک فرستنده رادیویی و نیز روزنامه‌ای به نام " Tehran Daily News "در پیشبرد مقاصد خود استفاده مـی‌کرد.»(مـیراحمدی،1366،90)
دولت آلمان نیز قبل از جنگ جـهانی دوم،کـوشش‌هایی جهت نفوذ فرهنگی به ایران نمود.از جمله این کوشش- ها فعالیت‌های فرهنگی در ایران بود که از اواخر قاجار شروع شد.در سال 1304 ش هنرستان صنعتی حرفه‌ای ایـران و آلمـان افتتاح شد.مجلس ایـران در سـال 1309 ش از تمدید قرارداد مربوط به ادامه کار معلمان آلمانی این مدرسه خودداری ورزید اما در سال 1318 ش دولت آلمان موفق شد یک مدرسه صنعتی دایر کند.
تغییر عادات فرهنگی و آداب و سنت‌ها بر نوع زندگی و بـخشی از مـعماری مسکن در تهران تاثیر نهاد.بسیاری از فضاهای مسکن نظیر هشتی،حیاط مرکزی و تالار تغییر کرد و فضاهای دیگری در مسکن جای آنها را گرفت.حتی بسیاری از مفاهیم در معماری مسکن سنتی نظیر محدودیت و عدم اشـراف تـا حدودی از مـعماری مسکن رخت بربست و ساختمان‌هایی با طرح‌های نو سر برآورد.
شکل 5.ویلای خسروانی، حـول و حـوش خیابان‌های فردوسی و انقلاب، 1315 ش،طرح گورکیان
تغییر در ساختار اجتماعی
در دوران رضاخان با توجه به تـغییر ساختار حکومتی و اداری،تغییر ساختار اجتماعی نیز به تبع آن پدیدار شـد. بـرای اولیـن بار اقشاری از مردم نظیر کارمندان اداری و فرهنگیان در ساختار طبقاتی شهر تهران و سایر شهرهای ایران به وجود آمد.پیـتر‌‌آوری طـبقات اجتماعی ایران در پایان دوره رضا خان را بدون صورت دسته‌بندی می‌کند:1- طبقات بالا(با نـفوذ)شـامل ارتـش و مستشاران خارجی،روحانیت،مدیران تشکیلات اداری،نویسندگان 2-طبقات متوسط شامل معلمین،استادان دانشگاه،رده‌های متوسط تـشکیلات اداری،صاحبان حرفه و فن 3-طبقات پایین شامل کارگران شهری،مهاجرین شامل عشایر و روستاییان.
شکل 6.ویلای ملک اصلانی در خیابان انقلاب،1314 ش، طرح گورکیان
بـا پیدایش طبقات مختلف در تـهران، تـفاوت‌ها و حتی تضادهای فرهنگی بیشتر شده و برخی از طبقات اجتماعی راحت‌تر تحولات فرهنگی مدنظر رضا خان را پذیرفتند و بعضی دیگر در مقابل این تحولات مقاومت کردند.طبقات بالا و متوسط جامعه(غیراز روحانیون و مذهبیون) سریع‌تر تـحولات فرهنگی را پذیرفتند و فرهنگ خاص این طبقات به وجود آمد که آنها را از سایر طبقات متمایز می‌کرد.اینان راحت‌تر تحول در معماری مسکن را پذیرا گشتند و مسکن مدرن سال‌های اول عمدتا توسط این اقشار خریدار داشـته اسـت.علاوه بر این،بازاریان و اصناف و سایر نیروهای اجتماعی نیز از تغییر وضع موجود حمایت کردند.بنابراین،بعضی از افراد طبقه متوسط جدید که به شیوه غربی تحصیل کرده بودند،هوادار سبک زنـدگی مـدرن شده و تمایل داشتند خانه‌ای امروزی داشته باشند و کلا افراد و اقشار تجددطلب با توجه به مسافرت به اروپا،معماری مسکونی متفاوتی را دیده و میل زیادی به تغییر و نوآوری در مسکن و معماری مسکن خویش پیـدا کـردند.
یکی از تحولات در ساختار جامعه این بود که معیارهای سنجش بنا توسط جامعه دگرگون شد.آنچه عموم مردم از معماری خود انتظار داشتند تغییر کرد و معماری باید خواسته‌ها و نیازهای جدیدی را پاسـخ مـی‌گفت.بـه این ترتیب با تغییرات فـرهنگی،زمـینه جـهت تغییر مهیا شد نظیر حذف ایوان و ایجاد تراس،حذف تالار و پنج دری و ایجاد اتاق نشیمن با پله‌های بزرگ در وسط آن و...همچنین زمـینه جـهت بـرون‌گرا شدن مسکن با حذف فرهنگ محرمیت فراهم گـردید و نـهایتا مقدمات برای فعالیت معماران مدرنیست برای خلق معماری مدرن مسکن در تهران که تا آن زمان وجود نداشت ایجاد شد.
اعـزام دانـشجو بـه خارج
در راستای رواج تجددطلبی،قانون اعزام محصل به اروپا در خرداد 1307 به تـصویب رسید و از این سال مقرر شد تا شش سال،سالانه یکصد نفر دانشجو به هزینه دولت برای تحصیلات عالی عـازم اروپا شـوند.بـراساس این قانون تعداد زیادی دانشجو به خارج از کشور اعزام شد و بـازگشت آنـها عامل مهمی در ایجاد نوگرایی فرهنگی و اجتماعی شد.در این راستا به خصوص دانشجویان معماری به نوگرایی تمایل یـافتند.در سـال‌های 1310- 1320بـسیاری از مهندسان معمار ایرانی تحصیلکرده در اروپا و متاثر از پیشرفت‌های سریع آنجا،نظیر وارطان،فروغی، گـورکیان و صـادق عـلی رغم احترام فراوانی که به معماری سنتی ایران قائل بودند آن را متناسب با دوران مدرن نـمی‌دانسته و نـوگرایی در مـعماری را بدون هیچ تردیدی واجب می‌دانستند.
بیش از این بیان شد که افراد تجددطلب خواهان شـیوه زنـدگی مدرن شده و خانه‌های امروزی را طلب می‌کردند،بنابراین مهندسان که در بالا نام آنها بـرده شـد امـکانات مدرن را برای آنان فراهم کرده و آنها را هرچه بیشتر به سوی سبک زندگی متداول در غـرب سـوق دادند.ساختمان هنرستان دختران1در 17-1314 و بسیاری از بناهای خصوصی و مسکونی اثر وارطان،ساختمان- های مـسکونی کـار گـورکیان،ساختمان‌های خصوصی شروع معماری اوایل مدرن و آرت نوو در تهران بودند (شکل‌های 4-6) «پس از بناهای هنرستان دختران،این نـوع مـعماری به سرعت در سایر انواع معماری از جمله بناهای مسکونی و تجاری شیوع یافت.»(دوسـتی،1383،160)
آمـوزش عـالی معماری
حمایت رضاخان از آموزش و پرورش به همراه تمایلات ملی‌گرایانه‌اش،منطق لازم برای تاسیس دانشگاه هنرهای زیـبا در دانـشگاه تـهران و آغاز نظام اعطای اعتبار حرفه‌ای را فراهم کرد.بنابراین در سال 1317 مدرسه عالی مـعماری در وزارت پیـشه و هنر تاسیس و در سال 1320 به نام مدرسه هنرهای زیبا جزئی از دانشگاه تهران شد.آموزش اندیشه‌ها و سبک‌های مـعماری مـدرن زمینه و عاملی برای رواج این سبک‌ها فراهم آورد.
و-کالبد شهری
تغییراتی که از سوی حـکومت در فـضا و کالبد شهر ایجاد شد و در منظر عموم قـرار گـرفت در تـغییر دیدگاه‌ها و اذهان بعضی از طبقات جامعه بسیار مـوثر واقـع گردید.احداث خیابان در بافت قدیم و جدید شهر به‌عنوان نماد تجدد مطرح شد در ایـن زمـان بود که معماری خیابان کـه مـتاثر از نوعی بـرون‌گرایی در مـعماری بـود به شهرسازی تبدیل شد و بدنه خـیابان‌ها شـامل نماهایی با ردیف دکان‌ها و مغازه‌ها در کنار پیاده‌روها در طبقات شکل گرفت و شروع بـه رشـد کرد.به دستور رضا شاه چـهره لاله‌زار دگرگون شده،طـاق نماهای دو طـرف خیابان تخریب و جای آن را ساختمان‌های دو طـبقه گـرفته و مالکان دو طرف خیابان موظف شدند که حداقل نمای دو طبقه بسازند و مانند یک سـاختمان کـامل در آن درب و پنجره تعبیه کنند.(کیانی،1379،204)
هـمان‌طور کـه اشـاره شد معماری بـرون‌گرای دوره بـیست ساله منطبق بر انـدیشه‌های نـوین پیوندی تازه را با شهرسازی به وجود آورد و این تغییرات باعث شد که نمادهای جدیدی در سـیمای شـهر ظهور کند.علاوه بر این نـمادهای شـهری در معماری مـتفاوت بـا گـذشته شدند یا به نـمادهای گذشته سمبل‌های جدیدی افزودند.عرصه شهرسازی نمادهای نوینی را در شهر ارائه کرد.در معماری ساختمان‌های جدیدی همچون دانـشگاه‌ها،بـانک‌ها، وزارتخانه‌ها و کارخانه‌ها معرف شخصیت و هویت تـازه یـک شـهر شـدند.نـمادهایی که دیگر قـبل از آنـکه معرف فرهنگ،دین و روابط کهن اجتماعی باشند،سمبل تمدن جدید،تولید،سرمایه و نگرش‌های مدرنیستی بودند. شـاخص‌ترین نـمادهای تـازه شهری،خیابان با تمام نمایش‌ها،منظرها و فـعالیت‌های آن بـود.شـکل نـوین خـیابان لاله زار در عصر پهلوی به همراه خیابان‌های تازه تاسیس شاهرضا،فردوسی،امیریه و حافظ نمادهای تازه در این عرصه شدند تا شکل جدیدی برای بازار سنتی و صرفا اقتصادی گذشته باشند.
ز-کالبدی سـاختمان‌های دولتی و عمومی
در دوره پهلوی اول از آنجا که فعالیت‌ها ساختمانی در بخش دولتی آغاز و غالبا در این بخش صورت گرفت و معماری نو و تغییریافته اغلب در ابنیه بزرگ و دولتی متجلی شد،این معماری موفق گشت در معماری بـرخی از دولتـمندان و بی‌دولتان به‌طور مستقیم و غیرمستقیم تاثیر گذارد.خیابان‌ها با جای دادن معماری دولتی در جناح‌های خود معماری جدید دولتی را به نمایش درآوردند و در بخشی از معماری مردمی نفوذ نمودند. ساختمان‌های دولتی ممکن است بـه‌تنهایی یـا به همراه بناهای خصوصی با معماری نو،باتوجه به ویژگی دولتی یا عمومی بودن یا بدون عنایت به آن اثر باشند.
از اواخر قاجار تـا پهـلوی دوم دولتمندان ایران به دو گروه روشـنفکر و شـاغل و دولتمندان عامی تقسیم می‌شدند.در سال‌های نخستین عصر پهلوی دولتمندان شاغل در ساخت خانه‌های خویش از بناهای دولتی تاثیر می‌گرفتند و دولتمندان عامی نیز از خانه‌های ثروتمندان شاغل مـتاثر مـی‌شدند.همچنین معماری بی‌دولتان شـهرنشین مـتاثر از نگرش افراد با تمکن مالی زیاد و کم که خانه‌ساز و آپارتمان‌ساز بودند یا تحت تاثیر دیدگاه و تصمیم دولت بود و به این اعتبار نقشی در معماری خانه‌های خود نداشتند.ازاین رو معماری آنها به سـبب عـدم وجود امکانات مالی در خور یک معماری خوب،نمونه‌های کوچک و بزرگی بودند از معماری بدون سبک و ربط دولتمندان عامی.
در زمان رضا خان که به ویژه ساخت‌و سازهای دولتی انجام می‌گیرد،بناهای دولتی مدت‌ها الگـوی کـار معماران مـی‌شوند.در دوره‌ی پهلوی،از همان آغاز به اقتضای آنکه حاکمیت سیاسی و راهبری فرهنگی جامعه در کف سیاستمداران و روشنفکران تجدد طـلب قرار گرفت،در معماری و شهرسازی نیز عنان طراحی و تعیین سبک فنی اجـرا بـه مـهندسین طراح و متخصصان دانشگاه دیده سپرده شد.در این عصر معماران چه با ساختن ساختمان‌های بزرگ و با پرستیژ از جـمله بـناهای مهم دولتی و عمومی،چه با آموزش معماری جدید،و چه از طریق نوشتن و نقد مـعماری عـامل تـعیین سبک،نوع مصالح و تکنیک ساخت برای کل جامعه گشتند.در مورد ساختمان‌های کوچکتر و معمولی‌تر مانند خـانه‌ها و ساختمان‌های تجاری که در اغلب موارد به مهندس طراح مراجعه نمی‌شد معماران سنتی بـه الگوبرداری از ساخته‌های مهندسان طـراح پرداخـتند و سعی کردند که جنبه‌ها و نکته‌های معماری جدید را با روش‌ها و آنچه خود از معماری سنتی می‌دانستند بیامیزند.از این آمیزش نتایجی در سبک معماری بناهای مسکونی و تجاری دوره پهلوی اول حاصل شد که به مناسبت فراوانی ایـن نوع بناها در تهران آن را«سبک معماری تهرانی»نامیده‌اند.
در برخی از خانه‌ها نیز به تبعیت از تزیینات و نقوش معماری دوران باستان که در بناهای دولتی به طرز وسیعی استفاده شده بود،نوعی گره‌کاری با آجر در رخ بام خـانه‌ها کـه تقلیدی از کنگره‌های کاخ پرسپولیس بود صورت گرفت.
کلاسیسیسم مدرن در ساختمان دانشگاه تهران در سال‌های 16-1313 کار سیرو،دوبرول و گدار،کاخ دادگستری طرح گورکیان در 1316،بانک ملی بازار به طراحی فروغی در دهه 1320،تالار فـرهنگ طـرح آفتاندیلیانس در 1316،بانک سپه در میدان توپخانه،دبستان فردوسی طرح سیرو و آفتاندیلیانس،مدرسه نوربخش و قصر سعدآباد در 18-1310 توسط خرسندی تکرار می‌شد و به نوبه خود بر خانه‌های بی‌شمار محله وصال شیرازی و پاساژهایی کـه در امـتداد لاله‌زار و نادری ساخته می‌شدند،تاثیر می‌گذاشت.
باید به این نکته اشاره نمود که«برخی از تیپولوژی‌های ساختمانی مانند ایستگاههای راه‌آهن و کارخانجات بزرگ،تا قبل از این در کشور وجود نداشت و طبیعتا ایـن سـاختمان‌ها کـه محصول صنعت و صنعتی شدن بـودند نـاچار بـه تقلید از محل تولد صنعت یعنی کشورهای اروپایی در کشور ما شکل گرفتند و زمینه‌ای برای ترویج نوع جدید اروپایی ساختمانسازی گردیدند.»(وحدتی،1375،2)
بـه‌طور کـلی روشـ‌های به کار رفته در طرح فضاهای آموزشی شامل مـدارس ابـتدایی تا عالی،که از مهم‌ترین موسسات تمدنی جدید محسوب می‌شدند و در دو دهه عصر پهلوی اول در گستره‌ی وسیع ایران و در مراکز شهری آن توسط وزارت مـعارف و اوقـاف و صـنایع مستظرفه ایجاد شدند،نیز رواج یافت.ساخت بناهای آموزشی نـوین در اقصی نقاط کشور،نمونه‌هایی از حاصل کار معماران وزارت مزبور شامل جمعی از معماران ایرانی و خارجی تحت نظر آندره گدار را در سـطحی وسـیع مـعرفی کرده و زمینه اشاعه‌ی روش‌های استفاده شده در طرح آنها را فراهم نمود.البـته مـراکز آموزشی دیگری مربوط به سازمان‌های دولتی و غیردولتی نیز ساخته می‌شدند.
بناهای گوناگون و متعدد نظامی ناشی از انـگیزه نـظامی حـکومت که بیش از این‌چنین سابقه‌ای نداشتند نیز اثرگذار بودند.پادگان‌ها،پاسگاه‌ها،زندان‌ها،ژانـدارمری و نـیز بـناهای متعدد شهربانی در یکایک شهرهای ایران بناهایی بودند که هم به دلیل داشتن ماهیت و عـملکرد نـظامی و هـم به جهت فراوانی قابل‌ملاحظه توانستند تاثیرات خود را در شهر و بناهای دیگر به جا گذارند.
ح-فـنی
دسـترسی به مصالح
در دوره بعد از احداث بناهای دولتی که بسیاری از آنها ابتدا با آجر سـاخته مـی‌شدند،کـوره‌پزخانه‌های تولید انبوه آجر در قسمت جنوب تهران تاسیس شد و دسترسی به آجر تاثیر مستقیمی در پروژه های احـداث ساختمان‌های شخصی و معماری مسکونی داشت.
هنگامی که دولت دسترسی به مصالح جدید(و تکنولوژی‌ها)را تـسهیل کـرد،مـاهیت احداث بناها نیز عوض شد.استفاده از فولاد و بتن در ساخت جاده‌ها،پل‌ها و ابنیه راه‌آهن در پذیرش وسـیع ایـن قبیل مصالح موثر بود. یکی از دلایل گسترش چشمگیر بتن،احداث کارخانه سـیمان در 1313 در تـهران بـود.در بسیاری از ویلاهای ساخته‌شده در تهران و حومه شمالی شمیران از بتن استفاده شد.
در اینجا ضروری است به عـوامل غـیردولتی کـه معماری بناهای خصوصی را تحت تاثیر قرار دادند نیز اشاره شود.این فـاکتورها در حـد یافته‌های این تحقیق عبارتند از:اقتصادی:میزان درآمد؛فرهنگی-اجتماعی: ملی‌گرایی،نگرش اسلامی و سنتی؛کالبدی:معماری و شـهرسازی مـعاصر با این دوره در اروپا،معماری باستانی و سنتی ایران؛انسانی:معماران سنتی،کارفرما؛تکنولوژیکی:مـصالح و تـکنولوژی ساختمانی سنتی و جدید.
لازم است بیان شود کـه آثـار خـصوصی متاثر از عوامل دولتی ممکن است تحت تـاثیر هـمه‌ی فاکتورهای مزبور یا برخی از آنها قرار گرفته باشند.ضمنا امکان دارد این بناها صـرفا از عـواملی دولتی یا از فاکتورهای دولتی و غـیردولتی تـاثیر پذیرفته بـاشند.نـمونه‌هایی از بـناهایی از بناهای خصوصی اثر گرفته از ابنیه دولتـی در اشـکال 1 تا 6 نمایش داده شده‌اند.
شایان ذکر است که پژوهش انجام گرفته مدعی شـناخت و بـررسی کامل نقش و تاثیر عوامل حکومتی بـر معماری خصوصی در دوره نظر نـیست و تـحقیقات بیشتر و تکمیل مباحث در این زمـینه را مـوردنیاز می‌داند.
نتیجه
بررسی‌ها و مطالعات انجام شده نقش وافر و تعیین‌کننده‌ی حکومت در تغییر معماری خـصوصی را آشـکار می‌سازد و نشان می‌دهد که دولت در بـخشی از مـعماری مـردمی تاثیر گذارده و اهـداف مـعمارانه‌اش را محقق نموده است.حـکومت از دو جـنبه در معماری بخش خصوصی تاثیر نهاده است:بعد غیرفیزیکی و بعد فیزیکی. از یک سو تحولات چـند جـانبه غیرفیزیکی که دولت در زندگی مردم به وجـود آورد و ابـعاد مختلف سـیاسی و بـرنامه‌ای،سـیاسی-نظامی،اقتصادی-برنامه‌ای و فـرهنگی-اجتماعی را در برمی‌گرفت،فضا،شرایط و اوضاعی که ایجاد گردید در معماری مردمی هم موثر واقع شد.فـی الواقـع حکومت تغییرات زیربنایی و اساسی به وجـود آورد.از سـوی دیـگر بـا پیـاده کردن معماری مـوردنظرش یـعنی معماری معاصر غربی در ابنیه دولتی و عمومی، الگوهایی را به جامعه عرضه کرد و در تغییر خواسته‌ها و رویکرد معماری مـردمی تـقریبا تـاثیر گذارد.
دولت با طرح تجددگرایی و ایجاد مظاهر تـجدد در شـهر و تـغییر در نـمادهای شـهری وسـیمای شهر،تغییر در معماری ساختمان‌های دولتی،بیان شعارهای نوگرایی و تمدن و رفاه عمومی،تلاش در تغییر عادات و آداب و سنت‌های جامعه و تشویق به تجددطلبی،طرح پیشرفت و توسعه و برنامه‌های نوسازی و انجام اصلاحات بـه سبک اروپا،معماری مردمی را بیش از پیش به سمت انفصال از معماری خودی سوق داد.بنابراین حاصل فعالیت‌ها و تلاش‌های حکومت در راستای مدرن‌سازی،تاثیرپذیری مستقیم از آثار دولتی تحت تاثیر شرایط (عوامل غیرفیزیکی،معماری غرب،مسـتحدثات خـصوصی)و این بناها بود یا اثرگیری از معماری غرب به جهت اوضاع ایجاد شده بوده است.ضروری است ذکر شود که گرچه اقدامات دولت در تغییر(بخشی از)معماری خصوصی بسیار موثر بود لکـن بـدون خواست قشر مرفه و مایل یا ناگزیر بودن اقشار دیگر برای تقلید باتوجه به بضاعت مالی‌شان،نمی‌توانست موفقیت قابل توجهی به دست آورد.
علل تـاثیر بـعضی از بناهای دولتی علاوه بر عـوامل غـیرفیزیکی حکومتی شرح داده شده در مقاله،شامل نو بودن یا نسبتا نو بودن و بزرگی این ساختمان‌ها،نمایش بناها در خیابان،ماهیت و عملکرد نظامی و تعدد بناهای نـظامی بـوده است.به نظر مـی‌رسد ایـن دلایل نیز در تاثیر ابنیه دولتی نقش داشته‌اند:ابهت،عظمت و حجیم بودن ساختمان‌ها،تعدد کل بناها و به‌ویژه تمرکز گروهی از ساختمان‌ها در یک ناحیه(میدان مشق)،غنای معماری آنها،ساخته‌شده برای عملکرد جـدید یـا نسبتا جدید،هماهنگی با سطح اقتصادی قشر مرفه،عدم ارتباط یا ارتباط کم مردم با معماری فرا مرزی مانند اروپا،و قابلیت اثرگیری برخی از افراد.البته عللی نیز همچون مانعی بر سر راه تـاثیر(مـستقیم)بناهای دولتـی عمل نموده‌اند مانند تمکن مالی بسیار زیاد،فقر مالی بیش از اندازه،تاثیر مخرب جنگ جهانی اول،و تداوم نـگرش‌های فرهنگی خودی یا مذهبی در بعضی از آحاد و اقشار جامعه.
بنابراین در دوره پهلوی اول،نـقش عـوامل دولتـی این بود که عمدتا موجب شدند تغییرات در معماری که از اواسط قاجار ایجاد شده بود و شامل سبک تـهران( شـیوه معماری اواخر قاجار)و معماری التقاطی قرن 19 اروپا در بناهای خصوصی(و حکومتی)بود،ادامه یابد و بـا تـداوم دگـرگونی‌های به وجود آمده از اواسط قاجار،شیوه‌های جدیدی در معماری مردمی(و دولتی)مبتنی بر معماری غربی بـروز نماید.
پی‌نوشت:
(1)-این ساختمان بنا به وصیت عزیز خان خانزاد برای حمایت از کـودکان بی‌سرپرست ساخته شد.
مـنابع:
1-ایـلنا حق‌شناس بدری،شرهین،توانبخشی و احیای بنای هنرستان دختران تهارن،پایان‌نامه کارشناسی ارشد معماری،راهنما:علی غفاری،بهرام قدیری،فرهاد مختار تهرانی،دانشکده معماری و شهرسازی،دانشگاه شهید بهشتی، 1377.
2-بمانیان،محد رضا."عـوامل موثر بر شکل‌گیری معماری و شهرسازی در دوره پهلوی اول".مجله مدرس هنر، ش 1،دانشکده هنر،دانشگاه تربیت مدرس،پاییز و زمستان 1385.
3-پاکدامن،بهروز."مقدمه‌ای بر شیوه‌ها و گرایش‌های معماری در تهران".در باقر آیت ا...زاده شیرازی،گردآورنده، مجموعه مـقالات اولیـن کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران،تهران:نشر سازمان میراث فرهنگی کشور،ج 5، 1375.
4-جانی‌پور،بهروز.سیر تحول معماری مسکن تهران در دوره پهلوی.رساله دکتری معماری،راهنما:امیر منصوری، دانشکده هنرهای زیبا،دانشگاه تـهران،1379.
5-حـبیبی،سید محسن.از شار تا شهر،تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن،تفکر و تاثر،تهران: انتشارات دانشگاه تهران،1375.
6-خانه‌های قدیمی،یادهای جمعی ما،تهران:انتشارات سروش،1374.
7-دانیل،ویکتور؛شافعی،بـیژن و سـهراب سروشیانی.معماری نیکلای مارکف،مجموعه معماری دوران تحول در تهران.انتشارات دید،1382.
8-دوستی،راضیه.گفتگو با محمد رضا جودت.مجله معماری و فرهنگ،سال 6،ش 18 و 19،تهران:دفتر پژوهشهای فرهنگی،تابستان و پاییز 1383.
9-دهباشی شـریف،مـزین."بـررسی تجددگرایی در معماری معاصر ایران".مـجله مـعماری و شـهرسازی،ش 65-64 تهران:بی‌نا،1381.
10-رجبی،پرویز.معماری ایران در عصر پهلوی.تهران:مرکز تحقیقات ایران‌شناسی دانشگاه ملی ایران،چاپ نقش جهان،2535.
11-زرکش،افسانه.طـرح پژوهـشی تـاثیر معماری بناهای دولتی بر معماری بناهای خصوصی.کـارفرما:مـعاونت معماری و شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی،ناظر:دکتر ابو القاسم وحدتی اصل،85-1383.
12-سمیعی،سیروس.ستون‌ها و سرستون‌های بناهای تهران.دفتر پژوهشهای فـرهنگی،تـهران،1374.
13-صـفامنش،کامران؛منادی‌زاده،بهروز."تحولات معماری و شهرسازی در فاصله سال‌های 1320-1299 ش". در بـاقر آیت ا...زاده شیرازی،گردآورنده،مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران،نشر سازمان میراث فرهنگی کشور،ج 2،تهران،1378.
14-طـهران قـدیم،عـکس‌های سید محمود پاکزاد.به کوشش ناهید طباطبایی،تهران:انتشارات دید،1382.
15-کـیانی،مـصطفی."کودتای نظامی 1299 و معماری نظامی‌گرایانه".
. URL:http://www.iicho.org/PDF Files/p kudetaye 1299.pdf
16-......معماری دوره پهلوی اول.رساله دکتری معماری،راهنما:مهدی حجت،دانشکده هنرهای زیبا، دانـشگاه تـهران،خـرداد 1379.
17.میراحمدی،مریم.پژوهشی در تاریخ معاصر ایران،برخورد شرق و غرب در ایران.مشهد:آسـتان قـدس رضـوی، 1366.
18.وحدتی اصل،ابو القاسم."نگرشی به معماری و ساختمانسازی در شهر تهران(بحران مد در معماری)"،تـهران، 1375.
19-هـمایون کـاتوزیان،محمد علی.اقتصاد سیاسی ایران:از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی.ترجمه‌ی محمد رضا نـفیسی و کـامبیز عزیزی،تهران:نشر مرکز،1372.
20-یزدان‌شناس هاشمی،ماندانا."گابریل گورکیان،مدرنیستی دیگر در تهران 1316-1312 هــ ش".مـجله معماری و شهرسازی،ش 62-63،تهران:انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران،مهر 1380.