Study
بررسی فرم و مفهوم آن در معماری معاصر ایران سالهای ۱۳۸۵ - ۱۳۶۰
مزین دهباشی*
فصلنامه آبادی - سال شانزدهم شماره پنجاه و دوم پاییز 1385-صفحات 11-6
Form and its Meaning in the Contemporary architecture of iran
Written by: Mozayan Dehbashi
Abstract: During years 1991-2006, various new tendencies have developed in the architecture of Iran. These tendencies include modern revivalism, copied late modernism, and the applied scientific approach isolated from the environment. In this article, these tendencies will be analyzed from the point of view of form and meaning. In the present article, specifically the views of Roger Scruton, Jorg Grutter, Wladyslaw Tatarkiewicz, as well as the views of contemporary Iranian architects expressed in their books and articles will be analysed. The selected works will mainly be limited to the public buildings in Tehran and other big cities. Finally, the attempt is made by presenting the architectural picture of a period, to provide a framework to uncover the roots of the problems in the contemporary architecture of Iran. Therefore, the attempt is made to provide answers to the following questions: 1- In the design of public buildings how is the Iranian identity and culture preserved? 2- What was the influence of western culture upon the architecture of public buildings in Iran? 3- What were the socio-cultural factors influencing the formation of architecture in this period?
* M.A. in Architecture from Tehran University, and Ph.D. in Architecture from Islamic Azad University, Assistant Professor of the Architecture Faculty of the Islamic Azad University
مقدمه
شکل گیری فرم در معماری نه تنها از شرایط محیطی، عملکرد، سازه، اقلیم و متاثر است بلکه نظام ارزشی، اعتقادات و ایده ها نیز از عوامل شکل دهنده آن محسوب میشوند. فرم بیان کننده نظام ارزشی است و از مسائل بنیادین معماری به شمار می آید به تعریف یورگ گروتر، چنانچه سبک را در معماری نمودی مجسم از نظام ارزشی تعریف کنیم که اساس فرهنگ را پی میریزد، به تبع آن معماری را می توان نتیجه جستجوی بهترین فرم تعریف کرد که بیان کننده نظام ارزشی حاکم است.۱ صاحبنظرانی چون فیلیپ درو۲ با مقایسه کردن زبان و فرم، وجود کلمات را در زبان با وجود نقوش اولیه و فرمهای پایه برای به وجود آوردن مطلق زبان فرم مشابه دانسته اند. فرمها به عنوان علائم بصری قابل تغییر، به وجود آورنده زبان یک فرهنگ هستند که محتوای معنوی یک فرهنگ را نشان داده و به آن پایداری می بخشند.۳
با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و تحولات گسترده سیاسی-اجتماعی ناشی از آن، گسستی میان روند معماری پیش و پس از انقلاب حادث شد. در واقع ظهور دیدگاه های جدید که از آرمان های فرهنگی، ملی و دینی نشات گرفته بودند از نخستین عواملی بودند که معماری و شهرسازی را متحول کردند.تغییر در نظام آموزشی، توقف بسیاری از سرمایه گذاری ها در امور عمرانی، تعطیل شدن بسیاری از دفاتر مهندسین مشاور، مهاجرت تعدادی از اساتید و مهندسان به خارج از کشور و جنگ هشت ساله ایران و عراق از دیگر وقایعی بودند که معماری و شهرسازی را تحت الشعاع قرار دادند.
در هر حال تلاش جهت کسب هویت ایرانی- اسلامی در کلیه امور فرهنگی و از جمله معماری و شهرسازی از مهم ترین پیامدهای این تحولات است که به اشکال مختلفی در معماری پس از انقلاب بازتاب یافته است.
وجود تنوع و کثرت و دیدگاه های گوناگون از خصوصیات معماری سالهای پس از انقلاب بویژه دهه ۱۳۷۰ است. در این رابطه گرایش های گوناگونی را می توان از هم متمایز کرد و بدین جهت در این نوشتار سعی شده است با بررسی این گرایش ها به سؤالات مطروحه در ذیل پاسخ داده شود و در انتها با شناسایی عوامل مؤثر بر انتخاب فرم و مفاهیم آن در معماری ابنیه عمومی در سال های ۱۳۶۰-۸۵، ضمن ارائه تصویری از معماری یک دوره، بستری برای ریشه یابی بخشی از مشکلات کنونی معماری کشورمان فراهم شود سوالات مطرح شده عبارتند از: الف) فرم به کار رفته در ابنیه عمومی چیست؟ این فرم از چه عناصری تشکیل شده و دلالت بر چه محتواهای معنایی دارد؟ ب) آيا مفهوم فرم نمودار ارزش های سنت است؟ در غیر این صورت از چه نظام ارزشی نشات گرفته است؟ ج) هویت و فرهنگ ایرانی در فرم ابنیه عمومی چگونه تبلور یافته است؟ د) چه عواملی در به وجود آوردن این مفهوم نقش داشته اند؟ عملکرد، سازه اقلیم و یا ارتباطات شهری؟گرایشهای معماری را می توان به شرح زیر بررسی کرد:
احیاگرایی
از سال های ۱۳۶۰ تاکنون، گروهی از معماران در تلاش برای احیا و ترویج فرهنگ و ارزشهای اسلامی، از فرم ها، اشکال و تزئینات به کار رفته در معماری اسلامی ایران چون گنبد و قوس، مقرنس و کاربندی که با فنون جدید ساخت و مصالحی چون آهن و بتون اجرا شده اند، در طرح بسیاری از بناها تقلید می کنند. دسته ای از این ابنیه مانند حرم حضرت امام خمینی (۱۳۶۸)، مسجد دانشگاه صنعتی شریف (۱۳۷۸) ۴ تقلیدی کامل از الگوها و اشکال رایج و مرسوم در معماری اسلامی ایران محسوب می شوند. در گونه ای دیگر از بناها مانند موزه و کتابخانه اسلامی در مشهد و مسجد الغدير۵ در تهران با استفاده از مصالح خاصی چون آجر، کاشی و کاربرد عناصر تزئینی همچون قوسهای جناغی، مقرنس، کاربندی و کتیبه هایی از آیات قرآن به احیا روحیه اسلامی در بناها تلاش شده است، ضمن آنکه روابط شهری و پلان بناها به گونه ای مدرن انتظام یافته است.
آنچه در این بناها جالب توجه است تقلید صرفاً شکلی از فرمهای تاریخی معماری ایران است که ضمن به حداقل رساندن ارتباط فرم با عواملی چون سازه و محیط شهری پیرامون فرم را به پوسته ای جهت تبلیغ و ترویج فرهنگ و ارزشهای اسلامی تنزل داده است. دیگر آنکه انفصال زمانی و مکانی اشکال و فرم های به کار رفته در این گونه بناها از دیگر بناهای هم عصر خود قابل توجه می باشد. بویژه این امر در چالش با نظریات مطرح شده در رابطه با هماهنگی معماری آثار با محیط قرار میگیرد. دیگر آثار هنری چون آثار ادبی، موسیقی و تصویری در مکان ها و زمان های منفصل از مبدا تولد اثر با جابجایی و باز آفرینی می توانند ظهور یابند و مسائلی از این دست موجب تغییر مشخصات زیبایی شناختی اثر نمی شود ولیکن این امر در مورد آثار معماری صادق نیست. باز آفرینی اثر معماری بدون توجه به محیط و روح دوره و به صرف تقلید به منزله رکورد هنری و فقدان خلاقیت است که طبیعتاً جایگاهی معتبر در معماری معاصر ایران به دست نمی آورد.
معماری مدرن
مکتب مدرنیسم نافذترین جریان معماری غربی است که از ابتدای عصر پهلوی تاکنون در معماری معاصر ایران رواج داشته است. معماری مدرن پس از انقلاب در رابطه با گرایشهای اقتصادی، امکانات اجرایی و ضوابط و مقررات ساختمان سازی شکل گرفت و ساختمان هایی کارآمد و منطبق با شرایط روز متأثر از آن به وجود آمدند.
این ساختمانها ضمن تبعیت از اصول بنیادین معماری مدرن غرب همچون عملکردگرایی و رعایت سادگی با کاربرد فراوان شیشه در سطوح خارجی ساختمان و استفاده از مصالح متنوع رنگین از بناهای مدرن ماقبل خود متمایز می شوند در این رابطه به اداره مخابرات در یوسف آباد۶ بنای کتابخانه ملی (۱۳۷۴)۷ و همچنین بسیاری از بناهای تجاری و اداری در تهران مانند فروشگاههای زنجیره ای شهروند می توان اشاره کرد.
التقاط گرایی متاثر از پسامدرنيسم در معماری غرب
در اواسط دهه ۱۳۶۰ متاثر از جریانات معماری پسامدرن در غرب، معماری التقاطی خاص این دوران به وجود آمد. در واقع تعدادی از معماران در تلاش برای طرح معماری منطبق با جریانات روز که پاسخگوی گرایش های سنت گرایانه داخلی باشد، عناصر معماری ایرانی و معماری پسامدرن غربی را به گونه ای التقاطی با هم ترکیب کردند که حاصل آن به وجود آمدن طیف متنوعی از این نوع معماری بود:
۱) التقاط گرایی با تاکید بر معماری دوره قاجار
گروهی از ساختمان ها از معماری پسامدرن نئوکلاسیک و معماری دوره قاجار تاثیر پذیرفتند. در واقع گروهی از معماران و طراحان در جستجوی زبانی مشترک میان مفهوم فرم در معماری نئوکلاسیک و معماری ایران با رعایت تقارن، هندسه، تناسب، اشکال منظم هندسی در پلان ها و رعایت تقسیمات سه بخشی (پایه، بدنه، تاج) و استفاده از عناصر تزئینی معماری هر دو فرهنگ در نماها به خلق معماری ترکیبی دست زدند. ساختمان دفتر کار نمایندگان مجلس در تهران (۱۳۶۸)۸، دانشکده مهندسی دانشگاه امام خمینی در قزوین و اداره جهاد کشاورزی در اصفهان (۱۳۷۸)۹ از مصادیق بارز این گرایش هستند.
۲) التقاط گرایی متاثر از پسامدرن تاریخ گرا
در گروهی از ساختمان ها تلفیق معماری مدرن و معماری سنتی ایران مورد توجه قرار گرفت. گاه ساده گرایی معماری مدرن و به وجود آوردن ترکیبات حجمی واضح و قدرتمندانه با رعایت ویژگی های محیطی مدنظر قرار می گرفت که حاصل آن شکل گیری ساختمان هایی چون مرکز فرهنگی شهر کرمان و مجموعه مسکونی جلفا در اصفهان ۱۰بود.و گاه با تکرار عناصر سنتی ایران چون قوس ها، بادگیرها، گنبدها و نیم گنبدها و استفاده از ترکیبهای آجرکاری متنوع بعضاً در کنار قابهای فضایی۱۱ به ایجاد روحیه متنوع و ایرانی ولی در نهایت التقاطی در بناها تلاش می شد که در مجموعه هایی چون مجموعه ورزشی – تفریحی ونک (۱۳۷۳)۱۲، مرکز فرهنگی دزفول (۱۳۵۶) ۱۳ و دبیرستان دخترانه در کاشان ۱۴ خود را نمایان ساخت.لازم به ذکر است که در زمینه معماری متاثر از پسامدرن تاریخ گرا چند اثر از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند. طراحی مجموعه فرهنگستان های ایران (۱۳۷۳) ۱۵ و مجموعه ورزشی در رفسنجان (۱۳۷۳) ۱۶ به طراحی سید هادی میرمیران از نمونه هایی هستند که در آنها با تکیه بر الگوها و مفاهیم بنیادین معماری گذشته ایران به خلق معماری با هویت ایرانی تلاش شده است. مثلا در مجموعه ورزشی رفسنجان با بهره گیری هنرمندانه از الگوها و اشکال معماری کویری ایران (طرح یخچال های قدیمی) و انطباق آنها با عملکرد و شیوه های ساخت امروز، بنایی ماندگار و هماهنگ با اقلیم کویری ایران به وجود آمده است.
۳) پسامدرنیسم تقلیدی
تعدادی از ساختمانها فقط فرمهای معماری پسامدرنیسم غربی را در ایران منعکس کردند که در این رابطه به بسیاری از ساختمانهای مسکونی، تجاری اداری در تهران و دیگر شهرها همچون برج اداری آرمیتا۱۷ و شرکت هواپیمایی ایران ایر۱۸ در اهواز میتوان اشاره کرد که به لحاظ فرمی تقلید نسبتاً کاملی از نمونه های غربی هستند و ارتباط مفهومی با زمینه و محیط اطراف خود برقرار نمیکنند و با وجود اینکه ظاهراً متاثر از معماری پسامدرن هستند ولی باطناً اصول اولیه معماری پسامدرن را نفی می کنند.
۴) پسامدرنیسم عامه گرا
شكل عامیانه معماری پسامدرن در شیوه معماری بساز و بفروش شدیداً رواج یافت. این امر که از عدم تحول در فن ساخت و نقصان قوانین و ضوابط نشأت گرفت، زبان ترکیبی این معماری را به ابزاری برای رونق بخشیدن به بازار کاذب و منفعت پرستانه سوداگران زمین و مسکن در شهرها تبدیل کرد و حاصل آن رواج یافتن معماری پرزرق و برق و بی ارزشی است که به گونه ای ناشیانه از بیشتر سبک های معماری دنیا الگوبرداری می کند. بسیاری از بناهای مسکونی بویژه ساختمانهای بلندمرتبه مسکونی در تهران همچون برج کوه نور و بسیاری از برج های احداث شده در منطقه الهیه و فرمانیه در این طیف قرار می گیرند.
ظهور گرایش های خاص
در ارتباط با دل مشغولی تازه ایرانیان برای تعریف جایگاه صحیح معماری اسلامی ایرانی در جهان پسامدرن، دیدگاههای مختلفی در معماری مطرح شدند. در واقع تاثیرات فزاینده ادبیات، مربوط به فلسفه زبانی، ساختارگرایی و پساساختارگرایی بود که با به چالش گرفتن الگوهای پوزیتیویسم۱۹تمدن غرب، نوعی التهاب فکری را در جامعه معماران ایرانی برانگیخت. نگرش علمی-کاربردی مجرد از محیط از گرایش هایی است که در این رابطه به وجود آمد و مهم ترین ویژگی های آن از قرار زیر هستند:
نگرش علمی-کاربردی (مجرد از محیط)
در این نگرش مهم از نظریه پردازی های ادبی، فلسفی و ریاضی که برای توجیه مفهوم کلی طرح ۲۰ در خلق آثار منبعث از نهضت ساختار زدایی و تحولات بصری رایانه ای در ادبیات معماری غربی به کار میرود، فضای معماری به فضای علمی-ریاضی تقلیل می یابد که در آن تطبيقهای محیطی از جمله، توجه به تاریخ و سنت، محلی از اعراب ندارند و در نهایت با وجود بحث ها و نوشته هایی که ایرانی بودن طرح را توجیه می کند، تکرار برخی نمونه های معماری پانزده سال اخیر از جمله آثار زاها حدید، پیتر آیزنمن، دانیل لیبسکیند، جفری کیپنیس و دیگران به حساب می آیند. این آثار به لحاظ محدودیت تکنولوژی ساخت و اجرا در کشور در حد تصاویر سه بعدی رایانه ای باقی مانده اند.لازم به ذکر است که بدون ادراک عمیق اندیشه های بنیادین این نوع معماری غربی، در بعضی از مدارس معماری، این گرایش که از جذابیت بصری و تصویری خاصی برخوردار است، رواج یافته است. گفتنی است بسیاری از معمارانی که این دیدگاه را در معماری ایران رواج می دهند با توسل به استدلال های خاصی به اتصال مبانی نظری این گرایش با برخی زمینه های فلسفی، عرفانی و دینی ایران تلاش می کنند، شاید این گرایش بتواند مشروعیت و اعتباری در معماری معاصر ایران به دست آورد.
ایجاد گفتگو میان معماری ایران و معماری جهان
اگر در عصر پهلوی ایرانیان به دستاوردهای تمدن غرب به عنوان الگو نگریستند و تقلید نسبتا مطلق، از طرح های غربی اصلی ترین ویژگی معماری متجدد ایرانی بود و اگر در طی سال های پس از انقلاب، معماران ایرانی در تلاش برای کسب هویت فرهنگی به احیاگرایی و التقاط گرایی رو آوردند، اکنون گرایشی در بین معماران در حال شکل گرفتن است که با تحلیل های گسترده و نقدهای دقیق در جهت شناخت واقعی فرهنگها قدم برمی دارد و راه چاره را در باز شدن افکار به سوی جهان می بیند.بدین مفهوم که دستاوردهای تمدن غرب را نه به عنوان الگو بلکه به عنوان میراث بشری می نگرد و از آنها برای «معاصر با مردم زمانه خود بودن» یا «جهانی شدن» استفاده میکند و در این راه با بهره گیری از اطلاعات فکری و امکانات تکنولوژیک عصر امروز و الهام از اصول جاودانه معماری ایرانی، به بیان انتزاعی یا استعاری معماری ایرانی می پردازد.
به نظر می رسد این دوران جدید از روند معماری معاصر ایران، که جستجوگر جوهره اصولی و بنیادین آثار جاویدان معماری ایران در بیانی تازه و نو در شکل گیری های کالبدی است، میتواند آثاری شاخص تر از قبل ارائه کند. شاید بتوان مجموعه ورزشی رفسنجان، پارک جمشیدیه باغ فردوس، سفارت جمهوری اسلامی ایران در برلین، اقامتگاه اجلاس سران کشورهای اسلامی در سعدآباد، سفارت جمهوری اسلامی ایران در استرالیا و مجموعه مسکونی جلفا در اصفهان ۲۱ را سرآغاز هایی برای این جریان به حساب آورد. جریانی که انتظار می رود در سال های آتی اصلی ترین گرایش معماری معاصر ایران باشد.
*کارشناس ارشد معماری از دانشگاه تهران و دکتری معماری از دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، استادیار گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی
پی نوشت:
١. بورگ گروتر، «زیباشناختی در معماری»، ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵، ص ۶۵
- Philip Drew
۳. نک به پینوشت ۱، ص ۷۵.
۴. طراح حرم امام خمینی محمد تهرانی است. مسجد دانشگاه صنعتی شریف توسط مهدی حجت طراحی شده است.
۵. موزه و کتابخانه اسلامی در مشهد توسط داریوش بوربور در سال ۱۳۶۸ طراحی شده است. مسجد الغدیر توسط جهانگیر مظلوم در سال ۱۳۶۸ طراحی شد. سازمان حج و اوقاف به طراحی جهانگیر مظلوم و فرهنگستان جمهوری اسلامی به طراحی مهندسین مشاور معمار نقش بناهایی از این دست هستند
.۶ اداره مخابرات یوسف آباد توسط آقایان مجید احمدیان و على مظاهر در مهندسین مشاور آتک طراحی شد و در سال ۱۳۷۵ به بهره برداری رسید
۷. طرح کتابخانه ملی توسط سازمان مجری ساختمان ها و تاسیسات دولتی وزارت مسکن و شهرسازی با شرکت پنج گروه برگزیده از مهندسان مشاور برگزار شد و از میان شرکت کنندگان طرح مهندسین مشاور پیرراز (يوسف شریعت زاده و محسن میرحیدر) رتبه اول را کسب کرد و اکنون در حال بهره برداری است.
۸ .دانشگاه علامه دهخدا در قزوین و دفتر کار نمایندگان مجلس توسط گروه طراحی متشکل از آقایان حسین شیخ زین الدین و ایرج کلانتری، مجید زندیه و دیگر همکاران در مهندسین مشاور باوند طراحی شده است.
۹. آقای ابوالقاسم بصیر این بنا را در سال ۱۳۷۸ طراحی کرده است.
۱۰, طراح مجموعه مسکونی هشت واحدي جلفا در اصفهان اثر علی اکبر صارمی از مهندسین مشاور تجير بوده است.
۱۱.Space Frame
۱۲. مجتمع تفریحی ورزشی ونک کار مشترکی از اسماعیل طلایی و شهریار ایزدی است ۱۳. مرکز فرهنگی دزفول توسط فرهاد احمدی طراحی شده است
۱۴. دبیرستان دخترانه توسط مصطفی مقتدایی در سال ۱۳۷۲ در کاشان طراحی شده است
۱۵. طرح مجموعه فرهنگستان های جمهوری اسلامی ایران در اردیبهشت ۱۳۷۳ توسط سازمان مجری ساختمان ها و تاسیسات دولتی وزارت مسکن و شهرسازی به مسابقه گذاشته شد که از میان آنان طرح مهندسین مشاور نقش جهان پارس (هادی میرمیران) رتبه اول را کسب کرد و مهندسان مشاور تجير (علی اکبر صارمی)، ایوان هشت بهشت (داراب دیبا)، باوند (حسین شیخ زین الدین و ایرج کلانتری) و معمار نقش (کامبیز حاجی قاسمی و کامبیز نوایی) به ترتیب رتبه های دوم تا پنجم را کسب کردند. پس از اعلام نتایج مسابقه به دلایلی، طرح مهندسین مشاور معمار نقش جایگزین طرح اول شد که اکنون در دست اجرا است
۱۶. در دی ماه ۱۳۷۳ مسابقه ای از سوی معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران برای طرح موزه مرکز اسناد ریاست جمهوری در رفسنجان برگزار شد که مهندسین مشاور نقش جهان پارس» رتبه اول را به دست آورد. به دلیل انتخاب طرح دیگری برای اجرا به پیشنهاد کارفرما از ایده این طرح برای احداث یک مجموعه ورزشی در همان مکان استفاده شد که هم اکنون به بهره برداری رسیده است
۱۷. بهروز احمدی و همکاران در مهندسین مشاور شارستان طراحی این بنا را به عهده داشته اند.
۱۸.Iran Air
۱۹.Positivism
۲۰.Concept
۲۱. پارک جمشیدیه (باغ فردوس) توسط مهندسین مشاور بافت شهر طراحی شده است. اقامتگاه اجلاس سران کشورهای اسلامی در سعدآباد توسط مهندسین مشاور باوند طراحی شده سفارت جمهوری اسلامی ایران در برلین توسط مهندسین مشاور داراب دیبا، جهانگیر صفاوردی و همکاران طراحی شده که در آینده نزدیک به مرحله بهره برداری می رسد. طراحی سفارت جمهوری اسلامی ایران در استرالیا را مهندسین مشاور شارستان به عهده داشته است. مجموعه مسکونی جلفا در اصفهان یکی از آثار مهندسین مشاور تجیر است.
منابع
۱. تاتارکیه ویچ. و. فرم در تاریخ زیباشناسی، ترجمه کیوان دوستخواه
۲. صارمی، علی اکبر، «جایگاه معماری ایران در جهان امروز»، آبادی، شماره ۲۷ و ۲۸، صص ۳۹-۲۹
۳. صارمی، علی اکبر. «فرم در معماری جدید ایران»، معماری و هنر ایران، شماره ۴، تابستان ۱۳۶۷، صص ۱۸-۸
۴. فلامکی، منصور. شکل گیری معماری در تجارب ایران و غرب، تهران: موسسه علمی و فرهنگی فضاء چاپ اول، ۱۳۷۱
۵. فلامکی، منصور. «تدوین شکل و دشواری های آن در معماری معاصر ایران، هنرهای زیبا، شماره ۲، تابستان ۱۳۷۶، صص ۵۸-۵۲ .
۶. گروتر، یورگ. زیباشناختی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵.
۷. لامپونیانی، ویتوریا ماتیاگو، دانشنامه معماری قرن بیستم، ترجمه ضیاء الدین جاوید، نشر امتداد، ۱۳۸۲
۸. لامپونیانی ، ویتوريا مانياگو. معماری و شهرسازی در قرن بیستم، ترجمه لادن اعتضادی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۱.
۹. هاشمی، رضا. «بحران ادراک شکل»، معماری و فرهنگ، سال اول، شماره ۱ ، تابستان ۱۳۷۸، صص ۷۸-۸۰
۱۰, هاشمی، رضا. «استمداد برای احیای معماری ایران»، آبادی، شماره ۴، بهار ۱۳۷۱، صص ۳-۲
۱۱. هاشمی، رضا. «مسئله فرهنگ»، آبادی، سال چهارم، شماره ۱۵، زمستان ۱۳۷۲، صص۳-۲
۱۲. هاشمی، رضا، «معماری و فرهنگ»، آبادی، سال پنجم، شماره ۱۹ ، زمستان ۱۳۷۴، صص ۳-۲