Study
مشق معماری معاصر ایران
نگرشی به بناهای میدان مشق و موقعیت جدید دانشگاه هنر
مصطفی کیانی - *محمدحسین محمودی ساری**
دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، عضو هیأت علمی دانشگاه هنر تهران **
کارشناس ارشد عمران از دانشکده فنی دانشگاه تهران،عضو هیات علمی دانشگاه هنر تهران*
فصلنامه آبادی - سال شانزدهم شماره پنجاه و دوم پاییز 1385-صفحات 67-60
Written by: **Mostafa Kiani, *Mohammad Hossein Mahmoudi Sari
Abstract: In the midst of the architecture of different countries, which are generally single architectural works, we rarely come across with architectural complexes, where different function are assembled next to each other. Perhaps the sustainability and lasting character of such complexes, is due to their vastness and variety of functions, which throughout the ages have survived, and periodically renovated, rehabilitated, or renewed. Such historic complexes in Iran, include Ganj Ali Khan Complex in Kerman, Karim Khan Complex in Shiraz, Naghsh Jahan Complex in Isfahan, and several more markets, palaces and garden complexes. Among the contemporary complexes in Iran, undoubtedly Mashgh Square Complex (including National Garden of Tehran), which is also known as Reza Shahi Complex, was rightly considered as the central nuclei of the urban fabric of Tehran during the first 20 years reign of Pahlavi II. This article by briefly reviewing this complex throughout the history, specifically deals with the Ghazagh Khane Building, which is among its oldest buildings. Since in the new plan, the site of this building and its surrounding buildings are allocated to Art University of Tehran, and this complex and its surrounding streets and squares are registered as a historic-cultural area of Tehran, therefore importance of the issue becomes double evident Since the faculties of the Art University include architecture, urban planning, drama, music, visual arts, and so on, there is a need for a futuristic outlook to the plan, which recommends a cultural land use for all the buildings of the area. Finally, the article briefly analyses the Ghazagh Khane Building from restoration aspect and its conversion to Art University.
**Ph.D. in Architecture from Fine Arts College of Tehran University, A Member of the Scientific Board of Art University of Tehran.
*M.Sc. in Civil Engineering from Technical Faculty of Tehran University, A Member of the Scientific Board of Art University of Tehran.
مقدمه
توجه به بناهای تاریخی دوره معاصر، هر روز اهمیت خود را بیش از پیش نمایان می سازد. اگرچه از نظر زمانی مدت زیادی از ساخت آنها نگذشته است اما ارزشمندی بناهای معاصر دلایل گوناگونی دارد. ارزش بعضی از بناهای معاصر به دلیل اتفاتی تاریخی است که در آن به وقوع پیوسته است، برخی به گونه ای غیر قابل انکار واجد ارزش های معماری است و برخی دیگر نشانگر تحولات ایجاد شده در زمینه معماری و شهرسازی است که آنها را متمایز ساخته است. همچنین ارزش بسیاری از بناهای معماری معاصر به دلیل عملکردهای جدیدی است که در این دوره شکل گرفته اند و این بناها اولین نمونه های ساخته شده از آن عملکردهاست. به هر حال تنوع، گوناگونی، فراوانی و همچنین تحول پذیری آنها از شرایط و عوامل زمانی و محیطی، همگی از ویژگیهای آثار معماری معاصر است. این اتفاق نه تنها در ایران که در بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای منطقه که دست کم از نظر اتفاقات سیاسی و اجتماعی، تحولات مشابهی داشته اند رخ داده است. اما یک نگرانی دائمی و همیشگی برای معماری معاصر وجود دارد و آن این است که پیش از آنکه به شناسایی و مهم تر از همه ثبت ملی آنها برسیم به تخریب کشانده می شوند. از آنجا که بسیاری از ساختمان های معاصر مورد استفاده جاری هستند، به دلایل مالکيتی و در پناه نوسازی، از بین می روند. این اتفاق در ساختمان های یکصدساله مسکونی بسیار رخ داده است. شاید بناهای دولتی معاصر، به همین دلیل دولتی بودن توانسته اند کمتر آسیب ببینند و یا دست کم از خطر تخریب رهایی یابند. از معماری معاصر ایران، هم اکنون سه دوره تاریخی قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم را در خود دارد. دوره هایی پیاپی که اتفاقاً از نظر معماری و شهرسازی بسیار متفاوت و متنوع هستند، حتی از نظر زمان دوره ارزش هر بنای تاریخی نه تنها در تجلی عناصر منفرد آن است، بلکه در تمامیت اجزای آن به عنوان پدیده ای منحصربه فرد و نیز با توجه به تکنولوژی خاص ساختمانی زمان و مکان آن نهفته است و شناخت و احیای این بناها نیز با توجه به پیچیدگی آنها نیازمند سازماندهی مطالعات و تحلیل های چند مرحله ای می باشد.
میدان مشق تهران، مجموعه ای بی نظیر است که بیشترین بناهای آن را آثار دوره پهلوی اول و معماری دولتی آن تشکیل میدهد و ساختمان قزاقخانه، میراث دوره قاجار درست در میان این بناها و دارای ویژگی های خاص خود است. از آنجا که محدوده این مجموعه به عنوان محدوده فرهنگی هنری تهران در هیأت دولت گذشته به ثبت رسیده است و نیز ساختمان قزاقخانه با تعدادی از بناهای اطراف آن به موقعیت و مکان جدید دانشگاه هنر تهران اختصاص یافته است، گذری تاریخی بر آن تا برنامه ریزی فعلی به عنوان دانشگاه هنر، سیری است که این مقاله جستجو میکند. ذکر این نکته لازم است که بسیاری از فضاهای تاریخی متناسب با کارکرد و ظرفیت های خود می توانند شاهد تغییراتی در کاربری ها باشند، بدون اینکه لطمه ای به اصل بنا و هویت معماری آن زده شود. اینکه عملکردهای جدید در فضاهای گذشته چگونه می توانند موقعيت مجموعه را دچار تحول سازند، چشم اندازهایی است که باید در آینده منتظر آن بود.با این مقدمه به معرفی میدان مشق در دو بخش مطالعات تاریخی و شناخت فضاها با تاکید بر ساختمان قزاقخانه پرداخته میشود.
الف: تاریخچه میدان مشق
میدان مشق در زمان فتحعلی شاه قاجار به عنوان محل سربازان ساخلوی تهران و برای تمرینات آنها بنياد شده است. از این میدان در مدارک تاریخی به عنوان میدان مشق خارج از دروازه دولت نام برده شده است و گهگاه نیز تغییراتی در آن به عمل آمده است. شایان ذکر است که محدوده تهران در آن زمان شامل پنج محله عودلاجان، چال میدان، بازار، سنگلج و محله دولت بوده که محدوده ارگ نیز درون محله دولت و میدان مشق در بیرون از این محوطه قرار داشته است. علت انتخاب این میدان به منظور مشق سربازان، نزدیکی به میدان توپخانه و عمارت ارگ بوده است. پس از دوره فتحعلی شاه در دوران ناصرالدین شاه نیز تغییراتی در میدان مشق به وجود آمده که از آن جمله می توان به تغییراتی که در سال ۱۲۷۸ قمری (سال پانزدهم سلطنت ناصرالدین شاه) توسط محمد خان سپهسالار، وزیر جنگ ناصرالدین شاه، انجام شده است اشاره کرد. ۱
این گسترش میدان در زمانی انجام یافته که هنوز توسعه سطح تهران مطرح نبوده است، زیرا در سال ۱۲۸۴ قمری گسترش تهران اجرا و برج و باروی جدید بر گرداگرد شهر و به فاصله بیشتر از هزار متر از هر ضلع ساخته شد.
در آن روزها در میدان مشق علاوه بر تمرین تیراندازی با تفنگ، تیراندازی با توپ نیز انجام می شده است ولی پس از گسترش تهران، مدارک و اسناد، چیزی از تیراندازی با توپ را نشان نمی دهد که احتمالا به دلیل گسترش شهر و حضور میدان مشق در داخل شهر بوده است. بر طبق اولین نقشه ها (نقشه عبدالغفار نجم الملک به سال ۱۲۰۹ قمری - تصویر۱ ) این میدان پس از گسترش درون محله دولت قرار گرفته و موقعیت آن از جنوب به خیابان امیریه امام خمینی)، از شرق به برخی عمارتها و خیابان امین السلطان (فردوسی)، از شمال به اصطبل ها و انبارها و کوچه برج نوش (سرگرد سخایی) و از غرب به خیابان قزاقخانه سی تیر) محدود شده است. در کنج جنوب شرقی این میدان نیز سردر ناصری بنا شده که بعداً تخریب و در مکان فعلی سردر جدید ساخته می شود.
میدان مشق یا باغ ملی از میادین تاریخی (تصاویر ۲) با تاریخچه ای مملو از مسائل سیاسی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و هنری به شمار می آید.۲ از وقایع مهم تاریخی روی داده در میدان مشق به دار آویخته شدن میرزا رضای کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه در سال ۱۳۱۴ قمری و نیز بالا بردن بالن در اواخر عهد قاجار است. همچنین در زمان جنگ جهانی اول، هواپیمایی از نوع بلریو به خلبانی کوزمینسکی لهستانی (تبعه روسیه) در سال ۱۳۳۲ قمری در میدان مشق فرود آمد و آن را به عنوان اولین فرودگاه ایران و اولین فرود به ثبت رسانید. زمانی نیز در وسط این میدان توپ بزرگی گذاشته بودند که در ایام سال در ساعت دوازده و در ایام ماه مبارک رمضان در هنگام افطار و سحر گلوله ای از آن شلیک می کرده اند.
ب: تحولات کالبدی میدان مشق
اولین بنای ساخته شده در محدوده میدان مشق ساختمان جدید قزاقخانه بود. این احداث با توجه به علاقه خاص ناصرالدین شاه به تحولات در ارتش و نیروهای نظامی بود.( تصاویر ۳)
در سال ۱۲۹۶ قمری همزمان با سفر ناصرالدین شاه به اتریش، مذاکراتی با صاحب منصبان اتریش برای کمک به ارتش به عمل آمد و همزمان با ورود آنها، قزاقخانه تحت نطر صاحب منصبان روسی در ایران ایجاد گردید. هیات اتریشی نیز می خواست ستاد لشگر خود را در مقر ارگ قرار دهد که به دلائل مختلف صورت نگرفت. در واقع تاسیس بریگاد قزاق در ایران جهت استقرار نظم و مولود رقابت شدید دولتهای روسیه و انگلیس بود. اجازه تاسیس قزاقخانه به دنبال سفر ناصرالدین شاه به روسیه در سال ۱۲۹۵ قمری صادر شده و بریگاد قزاق در ماه رجب سال ۱۲۹۶ قمری تاسیس و تحت امر وزیر جنگ به فعالیت پرداخت.
ساختمان قزاقخانه
قزاقخانه ایران اسامی مختلفی نظیر «اداره بریگاد قزاق اعلی حضرت همایونی شاهنشاهی» و «قزاقخانه مبارکه» را داشته است. محل اردوی قزاق ابتدا داودیه بود که در زمان چارکوفسکی به قصر قاجار منتقل شد. پنجمین فرمانده بریگاد قزاق پالکونیک کاساکوفسکی بود که در سال ۱۳۱۰ قمری به ایران آمد و در مدت ۹ سال اقامت وی در سمت ریاست قزاقخانه، قدیمی ترین ساختمان مجموعه میدان مشق را ساخته و قزاقخانه را به این محل منتقل نموده و قصر قاجار را برای استقرار اردوی قزاق از دولت گرفت. اسناد تاریخی که از نوشته های پاولویچ، شاهزاده امان الله میرزا جهانبانی (کتاب خاطرات) و غلامعلی خان عزیزالسلطان و مورخ الدوله سپهر به دست آمده، اثبات می نماید که بناهای جدیدالتاسیس میدان مشق در دوره کاساکوفسکی احداث و در سال ۱۳۱۹ قمری به پایان رسیده است. همچنین بنا بر شواهد تاریخی، مظفرالدین شاه در سال ۱۳۱۹ قمری از این بنا بازدید نموده است، بنابراین احداث این بنا بین سال های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۹ قمری بوده است. (تصاویر ۴ تا ۷)
پس از آن در دوره فرمانده بعدی قزاقخانه، مدرسه و بیمارستان قزاقخانه به آن افزوده شد و تا سال ۱۲۹۹ شمسی که پس از کودتا، رضاخان رئيس قزاقخانه گردید، از همین بنا به عنوان قزاقخانه استفاده میشد.
رضاخان نیز در ابتدا محل کار خود را در قزاقخانه قرار داد ولی چون وجود پادگان های نظامی در داخل شهرها بر خلاف اصول و سنت نظامی بود، پادگان ها را به خارج تهران زمان خود برد و در عشرت آباد و حشمتیه و سلطنت آباد و باغشاه، نظامیان ساخلوی تهران را استقرار داد و میدان مشق را به این ترتیب خالی کرد.
پس از دوره قاجاریه و با شروع سلسله پهلوی، توسعه شهری با جایگزینی الگوهای شهرسازی غربی همراه گردید. در این راستا نظم محله ای شهر سنتی به هم ریخت و شکل های جدید فضایی و کالبدی در شهر به وجود آمد. در این دوران شکل شهرسازی از نظر نظم خیابان بندی عوض شد، خیابان های عریض و طویل سرتاسر شهر را به شکل صلیبی به هم وصل کرد و میدانهای متعدد در محل تقاطع ها شکل گرفت. از طرفی تغییر مقر حکومت از کاخ گلستان به کاخ مرمر عملا ارگ را از اهمیت سابق انداخت و با توجه به خروج پادگان ها از میدان مشق بر آن شدند که در این میدان تاسیسات اداری بنا کنند.
بناهای دیگر میدان مشق
١. سردر باغ ملی۳ (تصویر ۸) که در سال ۱۳۰۱ شمسی همزمان با دوران وزارت جنگ رضاخان در امتداد ورودی عمارت قزاقخانه ساخته شد، به جای سردر فاخری (تصاویر ۹ و ۱۰) که در گوشه جنوب شرقی میدان مشق قرار داشت استفاده گردید.۴ دو طرف این بنا دارای دو اتاقک نگهبانی بوده که احتمالاً به علت ساخت بنای عمارت پست (در شرق سردر) و ساخت کمپانی نفت ایران و انگلیس (در غرب سردر) تخریب شده است. معمار این بنا استاد جعفرخان معمارباشی است که از کارهای او می توان سردر مجلس شورای ملی بهارستان و دبیرستان فیروز بهرام را نام برد. سردر جدید در حکم یادبود فتح تهران در کودتای سوم اسفند رضاخان بوده که این امر از کاشیکاری بنا نیز قابل تشخیص است. در سال ۱۳۰۷ باغی با صفا در بخش غربی میدان توسط شهرداری احداث شد که به باغ ملی عمومی نام گذاری شد. این باغ در سال های پس از ۱۳۱۲ به دلیل احداث بناهایی از جمله عمارت پست، کاخ وزارت امور خارجه، موزه ملی ایران، کتابخانه ملی ایران، کتابخانه ملی و موزه مردم شناسی (موزه دوران اسلامی) و کتابخانه و موزه ملک تخریب و جای خود را به این ساختمانها داد.
۲. عمارت پست: عملیات احداث این بنا در تیرماه ۱۳۰۷ شمسی آغاز و در تاریخ پنجم مردادماه ۱۳۱۳ رسما افتتاح گردید. طراح این بنا «نیکلای مارکوف» و مهندس «الگال» و معمار آن مهندس «مظلومیان» (از مهندسین شهرداری تهران) میباشد. همچنین اولین موزه پست در سال ۱۳۱۱ در عمارت پست تاسیس گردید .
٣. موسسه شیر و خورشید (موزه سیزده آبان): در سال ۱۳۱۰ شمسی به عنوان موسسه شیر و خورشید افتتاح گردید.
۴. ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس (ساختمان فعلی شماره ۳ وزارت خارجه): در سال ۱۳۰۷ شمسی به بهره برداری رسید.
۵. اداره ثبت اسناد و املاک کشور: بین خرداد ۱۳۱۲ تا شهریور ۱۳۱۴ ساخته شده و معمار بنا مهندس میرزا علیخان می باشد و از بناهایی است که در نمای آن کاشیکاری هایی به شیوه گذشته به کار گرفته شده است.
۶. موزه ایران باستان و کتابخانه ملی: ساخت بنا در سال ۱۳۱۲ شروع و در سال ۱۳۱۶ خاتمه می یابد. نقشه بنا را آندره گدار فرانسوی تهیه نموده و در طی کار ماکسیم سیرو و نیکلای مارکوف با وی همکاری داشته اند. همچنین حاج عباسقلی خان معمارباشی و ماکسیم سیرو به عنوان معمار در این بنا نقش داشته اند.
۷. کاخ شهربانی: ساخت عمارت نظمیه یا کاخ شهربانی در اوایل سال ۱۳۱۱ شروع و در سال ۱۳۱۶ به اتمام رسید (تصاویر۱۱ و ۱۲). طراح بنا مهندس قلیچ باغلیان بوده است. در این بنا برای اولین بار از سیمان جهت تزئینات و برجسته کاری استفاده شده است.
۸. باشگاه افسران (ساختمان فعلی شماره ۷ وزارت امور خارجه): در سال ۱۳۱۳ شروع و در اسفند ۱۳۱۶ به اتمام رسیده است، طراح بنا گابریل گورکیان و تمام کننده بنا وارطان هوانسیان معرفی شده است.
۹. كاخ وزارت امور خارجه: در سال ۱۳۱۲ شروع و در سال ۱۳۱۸ به اتمام رسیده است. نقشه بنا توسط گابريل گورکیان رئیس معمارهای شهرداری تهران طراحی می شود که در آن موقع در مسابقه ای از بین ۱۲ نقشه انتخاب و تصویب شده است.
۱۰. اداره تشکیلات نظميه كل مملکتی و ساختمان توقیفگاه عدلیه (موزه عبرت(: نقشه این بنا توسط آقا میرزا علیخان مهندس تهیه و در سال ۱۳۱۱ شروع و در سال ۱۳۱۶ خاتمه می یابد
۱۱. موزه مردم شناسی (موزه دوران اسلامی)، موزه ملک.
از مجموعه میدان مشق، ساختمان های موزه پست، ساختمان کاخ شهربانی و قدیمی ترین ساختمان این مجموعه یعنی ساختمان قزاقخانه در حال مرمت و بازسازی می باشند ساختمان های موزه پست و اداره پست مرکزی در حال تبدیل به موزه پست، ساختمان کاخ شهربانی در حال تبدیل به ساختمانی برای استفاده در بخش هایی از وزارت خارجه و ساختمان قزاقخانه در حال تبدیل به بخشی از بناهای دانشکده های دانشگاه هنر می باشد. (تصویر ۱۳-جدول)
از طرفی با توجه به مصوبه هیأت دولت در خصوص تعیین محدوده بین خیابان های جمهوری، سی تیر، فردوسی و امام خمینی به عنوان محدوده فرهنگی، آموزشی و تاریخی تهران می بایستی فضای اداری از این مجموعه خارج شده و جای خود را به مجموعه هایی با کاربری تعریف شده فرهنگی، آموزشی و تاریخی دهند.
مجموعه قزاقخانه و موقعیت جدید دانشگاه هنر تهران
در پایان سال ۱۳۸۰ شمسی با مساعدت دولت، دانشگاه هنر به لحاظ تاثیر فراوان حضور دانشجویان در محدوده های فرهنگی تاریخی و ارتباط فراوان دانشجویان با این فضاها اقدام به خرید ساختمان های قزاقخانه در مجموعه میدان مشق نمود (تصاویر ۱۴ تا ۱۶) و پس از تحویل این فضاها که به لحاظ قدمت نزدیک به ۱۱۰ سال عمر دارد، نسبت به اجرای برنامه رفع خطر در این مجموعه اقدام نمود. لازم به ذکر است قسمت جنوبی ساختمان قزاقخانه مربوط به دوران قاجار و قسمت های دیگر در دوران پهلوی به آن افزوده شده است. این مجموعه دارای پنج ساختمان با مساحتی نزدیک به بیست هزار متر مربع در قسمت شمالی میدان مشق و درست در امتداد سردر باغ ملی قرار گرفته است.
پس از انتخاب مهندسین مشاور، آنها نسبت به مطالعه وضع موجود، شناخت فضاهای معماری، برداشت تزئینات موجود، مطالعه و شناخت سازه بنا، مطالعه و آسیب شناسی تاسیسات بنا، بررسی و شناخت محوطه اقدام و پس از شناخت آسیب های مجموعه و فضاهای حذف یا الحاق شده، نسبت به ارائه طرح جامع سایت و طرح احیای ساختمان ها با توجه به کاربری جدید تعریف شده اقدام نمودند (تصاویر ۱۷ تا ۲۱)
بی شک استفاده صحیح از فضاهای تاریخی بدون وارد آوردن آسیب به اصل بنا، تجدید حیات ساختمان ها و حفظ تاریخ و هویت فرهنگی ایران است. فعالیت های مربوط به مرمت در جهت استقرار اولیه دانشگاه هنر انجام شده است. عملیات پاکسازی، نظارت بر روند انجام مطالعات، بررسی برنامه فیزیکی و موضوع مقاوم سازی در برابر زلزله از جمله فعالیتهای مدیریت فنی اجرایی پروژه است که با تصمیم گیری های شورای راهبری انجام می گیرد. ساختمان قزاقخانه پس از تحویل، مورد پاکسازی و رفع زواید چندین ساله بر پیکره ساختمان قرار گرفت )تصاویر ۲۳، ۲۵ و ۲۷). این پاکسازی و تخریب شامل تمامی كفها، نماها و بدنه های ساختمان بود که در این چندین دهه دچار الحاقات و ترمیم های بی منطق و ناشیانه قرار گرفته بودند. در آغاز، برای حضور مدیریت، حدود ۲۰۰ متر مربع از فضای طبقه همکف ساختمان قاجاری، توسط مشاور و پیمانکار و با توجه به اصول مرمتی و رعایت اصل بازگشت پذیری، آماده سازی شد (تصویر ۲۸). علاوه بر بررسی تجربیات مرمتی کشور، در استفاده از جدیدترین فن آوری های مرمتی برای شرح خدمات مشاور تاکید گردید.
فعالیتهای پروژه به پنج سرفصل مرتبط با هم یعنی فعالیتهای معاونت اجرایی طرح، فعالیتهای شورای راهبری، فعالیتهای مشاور، فعالیتهای دستگاه اجرایی و فعالیتهای گروه نظارت تقسیم می شوند. در مرحله نظارت بر روند انجام مطالعات، گزارش های زیر ارائه شد:
١- رولوه و برداشت کل ساختمان ها، ۲- گزارش شناخت وضع موجود و معماری و تزئینات، ۳- گزارش شناخت وضع موجود سازه، ۴- گزارش شناخت وضع موجود تاسیسات، ۵-گزارش وضع موجود محوطه، ۶- گزارش آسیب شناسی معماری، ۷- گزارش آسیب شناسی سازه، ۸- گزارش آسیب شناسی محوطه، ۹- گزارش آسیب شناسی تاسیسات، ۱۰- گزارش مبانی نظری، ۱۱- گزارش طرح جامع سایت و ۱۲- گزارش طرح احیای ساختمان مرکزی.
در این راستا فن آوری های مقاوم سازی در برابر زلزله، سونداژهای کف و پی (تصویر ۲۹) و در واقع اجرای برنامه رفع خطر صورت گرفت. حفاظت از نماهای بیرونی ضلع جنوب شرقی ( تصویر ۲۶)، قرنیز کاشیکاری ها، ترميم ناودانیها و درزبندی شیروانیها، شمع بندی نعل درگاههای آسیب دیده (تصاویر ۲۴ و ۳۰)، پابندی جرزها، حفاظت از آجرچینی نماها پیاپی انجام گرفت.
با توجه به اینکه سیاست دانشگاه هنر، تغییر مکان دانشکده ها از کرج به تهران بود، تناسب فضاهای مجموعه باغ ملی، اولویت انتقال دانشکده معماری و شهرسازی و نیز هنرهای تجسمی را ضرورت بخشيد (تصوير ۲۲) و در این راستا طرح جامع فضایابی و برنامه فیزیکی دانشگاه صورت پذیرفت.
اما هم اکنون ساختمان شماره ۷ به بهره برداری رسیده است، ساختمانی با فضای تاریخی و معماری تقریبا بی ارزش و البته نمایی ارزشمند که ضلع جنوب خیابان سرگرد سخایی را تشکیل میدهد این ساختمان برای فعالیتهای دروس عمومی در نظر گرفته شد.
جمع بندی و نتیجه گیری
مجموعه میدان مشق تهران، آغاز بازنگری و تغییر کاربری خود را می گذراند. مجموعه ای وسیع که با توجه به طرح مصوب مجموعه فرهنگی تاریخی برای آن، برنامه ریزی جامع و آینده نگری دقیق و هوشمندانه ای را ایجاب می کند. به این مجموعه از زوایای مختلف بایستی توجه داشت، دست کم از آن جهت که در پیرامون خود، مجموعه بازار سنتی تهران، مجموعه ارگ تهران و نیز فضای نسبتا وسیع پارک شهر را داراست، تصمیم گیری ها نمی تواند بدون توجه به این مجموعه ها باشد. اما از دو زاویه خاص می توان این طرح وسیع را قابل توجه دانست:
اول اینکه این مجموعه هم اکنون شامل عملکردهای مختلف اداری و خدماتی (نظیر ساختمان پست و ساختمان سازمان ثبت احوال)، نظامی و انتظامی (شامل کلیه ساختمان های وزارت دفاع و نیروی انتظامی که عمدتاً در شمال خیابان سرهنگ سخایی قرار گرفته اند)، ساختمان های فرهنگی (نظیر موزه ایران باستان، ساختمان قدیم کتابخانه ملی) و نیز عملکردهای اداری دیپلماتیک (که شامل کلیه بناهای مربوط به وزارت خارجه می شود. ساختمان کاخ شهربانی نیز هم اکنون و پس از مرمت، از ساختمان های وزارت خارجه محسوب میشود) می باشد. بنابراین تبدیل این بناها به فعالیتهای فرهنگی و ساختمان هایی با کاربری آموزشی، علمی، فرهنگی، هنری و... یک نگرش همه جانبه می خواهد. اگرچه انتظار می رود این تبدیل وضعیت، زمان طولانی را در آینده بپیماید ولی حداقل این انتظار میرود که روند حرکت و سرعت تبدیل به گونه ای باشد که از نگرش های مقطعی، تک محوری، یک جانبه و مهم تر از همه تصمیم های خام و ناپایدار بدور باشد. تبدیل مجموعه ساختمان های قزاقخانه به سایت جدید دانشگاه هنر، حرکت امیدوارانه و قابل تمجیدی است که بدون شک شایسته یکی از قدیمی ترین و مهم ترین مراکز شهری تاریخ معاصر ایران است. در آینده نه چندان دور، تعداد قابل توجهی از این مراکز مهم پایتخت در آستانه توجه تاریخی قرار خواهد گرفت که دیر و زود از هم اکنون بایستی در اندیشه پاسداشت و بازسازی آنها بود و بدیهی است که شروع این حرکت که هم اکنون از میدان مشق تهران شروع شده است، مبنا و نقطه آغاز این حرکت برای آینده خواهد بود.
دوم اینکه مجموعه میدان مشق تهران (و یا مجموعه باغ ملی) با توجه به مجموعه های دیگر اشاره شده و نیز همراه بسیاری از عملکردهای فعال و البته خصوصی و مردمی فعلی که شامل فروشگاه ها، مغازه ها و فضاها و بناهای خدماتی دیگر میشوند، بخشی از بافت های قدیمی تهران هستند. مجموعه وسیع ساختمان های اشاره شده را نمی توان بدون توجه به خیابان های مهم و قدیمی لاله زار، فردوسی، ناصرخسرو، چراغ برق (امیرکبیر)، سی تیر و حافظ و نیز خیابان های کوچک که در لابلای این بافت گسترده و ارزشمند قرار گرفته اند، در نظر گرفت. بنابراین در اینجا موضوع شهرسازی، مرمت شهری، معماری و مرمت ابنیه به همراه بسیاری از موضوعات ارزشمندی نظیر نماها و بدنه خیابان ها، فضاهای میدانگاهی و باز شهری به هم مرتبط و گره خورده اند.
به نظر می رسد همان گونه که هم اکنون بر مجموعه ارزشمند مرکز فعلی شهر تهران، یعنی مجموعه اراضی عباس آباد،تصمیم های معماری و شهرسازی گرفته شده است که البته این تصمیم گیری و توجه چندان جدید هم نیست. باید برای مجموعه های قدیمی، نظیر بازار و میدان مشق و... که به دلیل تراکم فعالیت های تجاری و خدماتی و اداری بسیار آسیب پذیر و بعضاً در آستانه دگرگونی وسیع شده اند، اندیشه ای عملی را سرعت بخشید.
در مورد سایت دانشگاه هنر، آنچنان که در وضعیت فعلی آن سنجیده می شود، مجموعه قزاقخانه و چند ساختمان اطراف آن جوابگوی نیازهای گسترده و آینده این دانشگاه نمی باشد. تلاش روسا و مدیران این دانشگاه۵ در جهت توسعه و گسترش این تبدیل موقعیت و الحاق ساختمان های ارزشمند شمال خیابان سرهنگ سخایی حاکی از توجه دو جانبه این مجموعه فرهنگی، آموزشی و هنری کشور است و به نظر می رسد در تبدیل فضاها و ساختمان های نظامی شمال این خیابان و تکمیل شدن مجموعه دانشگاه هنر بایستی تصمیمی جدی گرفت. در آینده می توان مشاهده کرد که ارزشمندترین بافت قدیمی تاریخ معاصر، همچون توجهی که بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به بافت های با ارزش و قدیمی خود دارند، شاهد وجود فعالیت های فرهنگی و حضور طبقه ای وسیع از فرهنگیان، دانشگاهیان، هنرمندان و شاید ادیبان و شاعران و فرهنگ دوستان پایتخت باشد؛ چشم اندازی که می توان برای فرزندان و نسل فعلی خود در آینده دید .
شایسته است از فعالیتها و مطالعات مهندسین مشاور باوند که از تصاویر و نوشته های آن مشاور در این مقاله استفاده شده است، قدردانی گردد.
پی نوشت:
۱- اعتمادالسلطنه در این باره می نگارد، توسعه و تجدید میدان مشق دارالخلافه تهران و ساخت دیواری مشتمل بر طاق نماهای آجری در دور تمام میدان مشق به شکل مربع به اهتمام میرزا محمدخان سپهسالار در سه هزار و دویست و هفتاد و هشت هجرت انجام شده است. همچنین در شماره ۱۴ ذی الحجه ۱۳۷۸ در «روزنامه عليه دولت ایران» خبر گسترش میدان مشق آمده است.
۲. افراد فراوانی نیز در این خصوص مطالبی نوشته اند که می توان به نوشته های دکتر فوریه طبيب مخصوص ناصرالدین شاه (۱۳۰۹-۱۳۰۶ قمری)، يوليوس فن مینوتولی (۱۲۷۳ قمری)، سفرنامه اورسل (۱۳۰۰ قمری)، سفرنامه جکسن و خاطرات عين السلطنه اشاره نمود.
٣. نام گذاری این سردر به عنوان سردر باغ ملی به دلیل ساخت باغ ملی در سال ۱۳۰۷ شمسی در محدوده میدان مشق بوده است که این سردر به باغ ملی معروف شده است ۴. با استناد به عکس هوایی گرفته شده از بالن در اواخر دوره قاجار سردر قدیم در گوشه جنوب شرقی میدان و رو به میدان توپخانه بوده است که بعدا تخریب شده است . ۵.شایسته است از فعالیتها و تلاش های آقای دکتر حافظی و آقای دکتر شهرستانی، رؤسای پیشین دانشگاه هنر و نیز ریاست فعلی دانشگاه آقای دکتر ایزدی برای هرچه بهتر شدن و تسریع در موقعیت جدید دانشگاه هنر سپاسگزاری کرد.