Study

برنامه طراحی کتابخانۀ ملی ایران

فصلنامه آبادی - سال پنجم شماره هفدهم تابستان ۱۳۷۴-صفحات ۳۱-۲۹

کتابخانه ملی نگهدارنده حافظه ملی یک کشور است. در چند دهه اخیر دامنه فعالیتهای کتابخانه های ملی در جهان چنان گسترده شده است که به تدریج مقیاسی بین المللی می یابد. از سالهای دهه ۱۹۶۰ تاکنون یونسکو چند گردهمایی از کتابداران سراسر جهان تشکیل داده است که در آنها بر عملکرد اصلی کتابخانه ملی - هدایت کتابداری ملی و عرضه منابع در سطح ملی و بین المللی، همچنین تشویق و تسهیل کسب آگاهی و پیشبرد دانش بشری - تاکید شده است.

وظایف کتابخانه ملی را می توان به صورت زیر برشمرد:

-گردآوری کامل انتشارات ملی و مبادله بین المللی انتشارات

-گردآوری کتابها و نشریات مهم خارجی

- حفظ کتابها و مدارک نادر

- ایفای نقش مرکز کتابشناسی ملی

- نشر کتابشناسی و فهرستگان ملی

- تأمین خدمات برای پژوهندگان

- امانت دادن منابع بین کتابخانه ای

- آموزش کتابداری

-برنامه ریزی کتابخانه ها در سطح ملی

مجموعه وظایف متنوع کتابخانه ملی از وضعیت اقتصادی، نیاز اجتماعی، قوانین و سیاستهای یک کشور و تحولات تکنولوژیک تأثیر می پذیرد.

جامعه بشری امروزه در راه ارتباطات الکترونیکی و نوری، رقومی کردن منابع و ایجاد شبکه های ارتباطی میان آحاد جامعه انسانی گام برمی دارد، اما تا همه گیر شدن اشکال پیشرفته ارتباطات هنوز راه درازی در پیش است. تا رسیدن به آن دوران، کتابخانه ملی باید کماکان به گردآوری منابع نوشتاری، خدمات رسانی به مراجعان حضوری و تجهیز منابع و فضاهای لازم خدماتی ادامه دهد. همه این عملکردها در ساختمان کتابخانه ملی مستقر می شوند، پس طرح ساختمان باید علاوه بر جای دادن این عملکردها، قابلیت انطباق با عملکردهای جدید، جابه جایی و تغییر حجم آنها و پیشبینی تحولات تکنولوژیک را داشته باشد.

منبع تصویر: مجله معمار شماره 29

برنامه جدید کتابخانه

برنامه اولیه کتابخانه ملی ایران در سال ۱۳۵۵ در کمیته ای مرکب از کارشناسان امور کتابداری و طراحی کتابخانه تدوین شد. در سال ۱۳۶۹، که بار دیگر اجرای این پروژه مطرح گردید، بازبینی در برنامه با گذشت نزدیک به ۱۵ سال از زمان تهیه آن ضروری نمود. مهندسان مشاور پیرراز ابتدا فهرستی از کاستیهای برنامه را تهیه کرد. از اوایل ۱۳۷۰، مذاکره و تبادل فکری کارشناسانه درباره برنامه آغاز گردید. موارد مورد بحث از سوی نمایندگان کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و نمایندگان مجری طرح۔ وزارت مسکن و شهرسازی - مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت خلاصه ای از نتایج تهیه شد.
ملحوظ کردن این نکته ها در برنامه اولیه، در سال ۱۳۷۱ به تهیه برنامه کالبدی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران انجامید و همراه با توضیحاتی درباره سازمان اداری کتابخانه، توصیف واحدها، روابط ضروری بین قسمتهای مختلف و برخی توصیه های فنی مدون شد.
در سال ۱۳۷۳ تصمیم گرفته شد که زیربنای کتابخانه از حدود ۰۰۰ر۱۳۰ متر مربع که در برنامه مصوب معین شده بود به ۰۰۰ر۹۰ مترمربع کاهش یابد. از این رو، بار دیگر جلساتی باحضور کارشناسان کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و مهندسان مشاور پیرراز برای بررسی نحوه کاهش سطوح زیربنای واحدهای مختلف کتابخانه تشکیل شد و در نهایت برنامه ای تهیه گردید که زیربنای کتابخانه ملی را به ۰۰۰ر۹۰ متر مربع تقلیل می داد.

سازمان اداری و وظایف اساسی کتابخانه ملی

کتابخانه ملی متشکل از ۷ مرکز خواهد بود که زیر نظر مدیرعامل فعالیت می کنند:

۱. مرکز خدمات و منابع عمومی، متشکل از کانونهای کتابخانه عمومی، آشنایی و راهنمایی مراجعان و برنامه های فرهنگی

۲. مرکز خدمات و منابع موضوعی، شامل کانونهای مراجع عمومی، منابع علوم انسانی و هنر، علوم اجتماعی و منابع علمی و فنی

٣. مرکز منابع و خدمات ویژه، متشکل از کانونهای موسیقی و وسایل دید و شنودی، نسخ خطی، کتب نفیس و آرشیوها، نقشه ها، و خدمات ویژه برای نابینایان، ناتوانان جسمی و کم سوادان.

۴. مرکز خدمات فنی، شامل کانونهای آماده سازی فنی، خدمات کتابشناسی و اطلاعات ماشینی

۵. مرکز خدمات پشتیبانی اجرایی، شامل کانونهای مخابرات و شبکه های ارتباطی، حفاظت، رسانه ها، انتشارات، خدمات کامپیوتری، نمایشگاهها . و ترجمه.

۶. مرکز خدمات پشتیبانی اداری، متشکل از کانون امور کارکنان، مدیریت مالی، کارپردازی، نگهداری و نگهبانی و خدمات مرکزی

۷. مرکز تحقیقات اسلام شناسی، یکی از مهمترین مراکز کتابخانه که برای اشاعه تحقیقات اسلام شناسی و ایران شناسی به وجود می آید.

تخصصی بودن فضاها

 فضاهای لازم برای فعالیت کتابخانه ملی، برای تسهیل کار طراحان، دسته بندی شدند و به این ترتیب نُه واحد در برنامه کالبدی طرح شکل گرفت. این واحدها تقسیم بندی فضایی کتابخانه به شمار می روند، که بر مبنای نوع فعالیت در یک گروه آمده اند و باید از لحاظ ساختمانی به یکدیگر مرتبط شوند. به همین دلیل واحدهای فضای کتابخانه عیناً از تقسیمات سازمان اداری پیروی نمی کنند.
در گزارش «شناسایی و بررسی اولیه طرح کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران» که مجری طرح، وزارت مسکن و شهرسازی، آن را ارائه کرده، ۹ واحد با مشخصات زیر برای کتابخانه پیشبینی شده است:

واحد ۱، برای فعالیتهای همگانی، با ظرفیت ۷۰،۰۰۰ جلد کتاب و ۵۰۰ نشریه ادواری، برای ۲۰۳۰ استفاده کننده، دارای ۲۰۱ کارمند، در ۷۴۱۰ متر مربع.

واحد۲، کتابخانه پژوهشی با ظرفیت ۵۰۰،۰۰۰ جلد کتاب و ۱۵،۵۰۰ نشریه ادواری و ۱،۰۰،۰۰۰ نسخه خطی و ۱،۰۰۰،۰۰۰ ابزار دیدوشنودی و ۳۰۰،۰۰۰ نقشه، برای ۱۴۵۰ استفاده کننده، دارای ۲۹۲ کارمند، در ۱۶۰۰۰ مترمربع

واحد ۳، خدمات پشتیبانی اجرایی، دارای ۲۹۲ کارمند، در ۴۵۶۰ مترمربع.

واحد ۴، مدیریت، خدمات پشتیبانی اداری و تسهیلات خاص کارمند (شامل کافه تریا و مهد کودک)، برای ۷۷۰ نفر استفاده کننده، دارای ۴۲۷ کارمند، در ۷۹۶۰ متر مربع.

واحد۵، خدمات نگهداری، دارای ۳۰۶  کارمند، در ۷۱۳۰ متر مربع.

واحد ۶، مخزنهای بسته، با ظرفیت ۳،۰۰۰،۰۰۰ جلد کتاب دارای ۲۴ کارمند، در ۲۰،۰۰۰ مترمربع

واحد ۷، مرکز تحقیقات اسلام شناسی۔ ایران شناسی، با ظرفیت ۱۰،۰۰۰ جلد کتاب و ۴۰،۰۰۰مدرک غیرکتابی، برای ۱۵۰ استفاده کننده، دارای ۵۸ کارمند، در ۲۰۸۰مترمربع

واحد ۸، مهمانسرا، برای ۹۰ استفاده کننده، دارای ۴ کارمند.

واحد ۹، تسهیلات پارکینگ برای ۱۵۰۰  اتومبیل، در ۷۰۰۰ متر مربع.

از آنجا که در برنامه تهیه شده در سال ۱۳۵۵، کل زیربنای کتابخانه حدود ۱۳۰،۰۰۰مترمربع و جمع فضای مفید آن

۹۹،۱۳۵مترمربع پیشبینی شده بود و در برنامه فعلی این ارقام به ترتیب به ۹۰،۰۰۰ و ۷۲،۱۴۰ متر مربع تقلیل یافته اند، تغییراتی در تعداد استفاده کنندگان و کارمندان متناسب با سطح فضای اصلاحی لازم است.

هر یک از واحدهای نه گانه فضاهای متنوعی را در بر می گیرند. در واحد ۱ میدانگاه قرار دارد که ورودی فرعی کتابخانه ملی است. پس از آن فضاهای کتابخانه عمومی است، شامل فضای ورودی و کنترل امانت مدارک، فضاهای مطالعه، در تالار ایران و اسلام، اتاقهای همایش و نمایش و اتاق کار کتابخانه عمومی. تسهیلات همایش، که در آن یک سالن ۸۰ نفری و سالن دیگری با ۲۰۰ نفر گنجایش، تالار اجتماعات، صحنه و پشت صحنه، انبار موقت برای وسایل صحنه آرایی، تسهیلات مربوط به هنرمندان و دفاتر قرار دارد بخش دیگری از واحد ۱ را تشکیل می دهد. بخش فعالیتهای همگانی این واحد نیز کتابخانه کودکان، کتابفروشی، چایخانه، موزه و دانشکده کتابداری را در بر می گیرد.

واحد ۲، از راهرو و ورودی مرکزی آغاز می شود و کانونهای مراجع عمومی، علوم انسانی و هنر، منابع علوم اجتماعی، منابع علوم و فنون، منابع دید و شنود و موسیقی، نسخ خطی کتب نفیس و آرشیوها و نقشه ها را در خود جای می دهد. کانون گروه ویژه نیز که دسترسی سهل و ساده به آن از خیابان در برنامه خواسته شده است ،در این واحد قرار دارد.

واحد ۳، خدمات پشتیبانی اجرایی و واحد ۴، بخشهای مدیریت، خدمات پشتیبانی اداری، خدمات فنی و تسهیلات رفاهی کارمندان را در بر می گیرد.

واحد ۵، به بخشهای نگهداری و نگهبانی اختصاص دارد. در واحد ۶، مخزن بسته مرکزی جای می گیرد که باید به تمامی محوطه داخلی ساختمان و مخزنهای بسته همجوار تالارهای مطالعه راه داشته باشد.

واحد ۷، مرکز تحقیقات اسلام شناسی۔ ایران شناسی است که محل مراجعه محققان و دانشمندان سراسر جهان خواهد بود. در برنامه ذکر شده است که در این مرکز، فضایی معنوی که لازمه این گونه مراکز و امور تحقیقاتی است فراهم شود و لازم نیست این مرکز جزئی از ساختمان اصلی کتابخانه باشد.

واحد ۸، برای تأمین محل اقامت پژوهشگرانی پیشبینی شده است که از راه دور برای پژوهش به مرکز تحقیقات اسلام شناسی۔ ایران شناسی می آیند، بنابراین لازم است طراحان حتی المقدور محل آن را نزدیک به مرکز طراحی کنند.

واحد ۹، شامل تسهیلات پارکینگ که بخشی از آن با گنجایش ۵۰۰ اتومبیل برای استفاده کارمندان در نظر گرفته شده و لازم است جزئی از ساختمان اصلی باشد.

توصیه های طراحی

کتابخانه ها بیش از بناهای فرهنگی دیگر دستخوش دگرگونی بوده اند. رشد منابع چاپی، تولید خارق العاده اطلاعات و پیوند اطلاع رسانی و کتابداری، همراه با تحولات سریع تکنولوژیک در نحوه گردآوری، ساماندهی و نشر این اطلاعات و منابع کتابخانه را از صورت محل نگهداری کتاب صرف به در آورده و به آن وظایفی چندگانه داده است.

پاسخگویی به ضرورتها و تأمین کارآیی کتابخانه به شکل گیری مجموعه ای از توصیه ها و رهنمودهای طراحی منجر شده است. در برنامه فیزیکی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران توصیه هایی چند آمده است که گاه در مخالفت با یکدیگر قرار می گیرند، اما منظور رسیدن به تعادلی منطقی و بهینه بین آنها بوده است:

۱. انعطاف پذیری: برای امکانپذیر کردن انطباق با تحولات و نیازها، از راه به حداقل رساندن عناصر ثابت در طرح و قابلیت جا به جایی جداکننده ها.

۲. قابلیت انطباق با نیازهای آتی: طرح باید قابل توسعه، کوچک شدن، تجمیع با تجزیه بخشها باشد و قسمتهای دارای نیازهای ویژه (بار، ارتفاع، نور و تأسیسات) حتی المقدور بیش از نیاز برنامه پیشبینی شود.

٣. فشردگی طرح و پلان: مسیرها به حداقل برسد و پلان به مربع نزدیک شود، تعداد طبقات محدود باشد و ساختمان در چند بلوک توزیع نگردد.

۴. دسترسیها و روابط داخلی: محدود کردن ورودی و خروجی مراجعان به یک مورد و سهولت دسترسی به بخشهای مختلف.

٥. استفاده از نور طبیعی برای صرفه جویی در انرژی و ایجاد حس زمان و مكان.

۶. ملاحظات مربوط به ایمنی در برابر نوسانات شرایط محیطی، نور مخرب، آلودگی، سرقت، آتشسوزی و رطوبت

۷. ملاحظات مربوط به تأسیسات مکانیکی: برای تأمین شرایط محیطی مناسب و جلوگیری از خطرهای ناشی از آتش سوزی و نشت آب.

۸. ملاحظات مربوط به تأسیسات برقی و الکترونیکی: نظر به نوع فعالیت کتابخانه که اصطلاحا بنای هوشمند خوانده می شود، باید برای ارتباطات الکترونیکی و نیازهای برقی حداکثر انعطاف فراهم آید.

۹. ملاحظات سازه ای: بار یکسان در طبقات، تعیین ابعاد دهانه ها در تناسب با ابعاد و گنجایش قفسه های باز و بسته و فشرده و توجه به لرزه خیزی منطقه .

۱۰. اقتصادی بودن: استفاده از شرایط محیطی و اقلیمی برای کاهش مصرف انرژی و استهلاک، کاهش هزینه پرسنلی با استفاده از پلان باز و انعطاف طرح برای تقلیل هزینه تغییرات بعدی.

مقالات مرتبط:

بخش اول) کتابخانه ملی ایران بعد از انقلاب اسلامی
- گفتگو با محسن میرحیدر، مدیر طرح ساختمان کتابخانه ملی ایران
- مسابقه طراحی کتابخانه ملی ایران
- نقد آثار مسابقه کتابخانه ملی ایران 
- طرح کتابخانه ملی ایران
- کتابخانۀ ملی ایران، مجله معمار 
- ارزیابی فنی کتابخانۀ ملی ایران
-شکوفایی عنصر مدیریت در اجرای ساختمان کتابخانۀ ملی
-معماری شریعت زاده  و سیمای شهر
-اعتدال میان سنت و نوآوری

بخش دوم) درباره مسابقه کتابخانه ملی پهلوی قبل از انقلاب

- مسابقه بین المللی معماری کتابخانه ملی پهلوی
- مصاحبه با جیانکارلو دِ کارلو، درباره مسابقه بین المللی کتابخانه ملی ۱۳۵۶
- مروری بر مسابقه کتابخانه ملی پهلوی در سال ۱۳۵۶