Study

کوی های مسکونی کوتاه مرتبه تهران در دوره پهلوی دوم*

نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی دوره ۱۹- شماره ۱- بهار ۱۳۹۳

حامد طالبی** ¹، عیسی حجّت ²، محمّد فرضیان ³

¹ کارشناس ارشد معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران - ² استاد دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران - ³ استادیار دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

تاریخ دریافت مقاله 92/ 7/ 3 ، تاریخ پذیرش نهایی( 92 / 12 / 24 )

 

چکیده

عرصه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران شاهد تحوّلات وسیعی در دوران پهلوی بودند. این تحوّلات، اثرات فرهنگی، جمعیّتی و کالبدی وسیعی بر جای گذاشتند. در این دوره، تمرکزگرایی، مهاجرت و سیاستهای توسعه موجب رشد فزآینده جمعیّت تهران شدند و به این ترتیب کمبود مسکن و گرانی زمین در پایتخت پدید آمد. در چنین شرایطی، کوی های مسکونی متعدّدی با بهره گیری از اصول معماری و شهرسازی نوین در اطراف تهران ساخته شدند که پیش از این سابقه نداشتند. با این وصف این پژوهش بر آن است که مشخّص نماید چه عواملی منجر به شکل گیری این رهیافت تازه شدند؟ آیا برای پاسخ به این پرسش بررسی تحوّلات معماری این دوران کفایت می کند؟

در انجام این پژوهش از روش تحقیق تفسیری- تاریخی استفاده گردید و با بررسی نقش احتمالی حامیان و مخاطبان کویها، حکومت، مردم و معماران اضلاع نقش آفرین در پیدایش این رهیافت دانسته شده، نقش آنها در پیدایش و پذیرش این کوی ها مورد کاوش قرار گرفت. مشخّص گردید که نوگرایی در دوران پهلوی خصوصیت مشترک و علّت همسویی اراده این سه عامل در مسیر پیدایش این کوی ها است و در رسیدن به پاسخ نقشی کلیدی ایفا می کند. این مطالعه نشان داد که همگرایی حکومت، مردم و معماران در یک تحوّل معماری ضروری است.

واژه های کلیدی

 توسعه، نوگرایی، معماری نو، تحوّل سکونت، کوی های مسکونی.

*مقاله حاضر برگرفته ازپایان نامه کارشناسی ارشد نگارنده اول با عنوان «بهبود الگوی سکونت در کوی شهرآرای تهران با رویکرد حفظ هوّیت بافت» و به راهنمایی نگارندگان دوم و سوم می باشد که در اسفند 1391 در پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران از آن دفاع شده است.

** نویسنده مسئول: تلفن 02155484002، نمابر: 02166972083 . E-mail: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

 

مقدمه

در دوران پهلوی تحوّلات وسیعی در عرصه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران به وقوع پیوست. تمرکز روزافزون قدرت و نظام کشوری، جنگ جهانی دوم، کودتای 28 مرداد 1332 ش.اجرای برنامه های توسعه و افزایش مبادلات اقتصادی و فرهنگی با غرب نمونه هایی از این تحوّلات بودند که اثرات جمعیّتی، کالبدی و فرهنگی وسیعی بر جای گذاشتند.

در شهر تهران، تمرکزگرایی، مهاجرت و سیاستهای توسعه باعث شدند که طی دهه های 1310 تا 50 ش. موج افزایش جمعیّت پایتخت را درنوردد. تمرکزگرایی در سیاست و اقتصاد طی دوره پهلوی اول، شهر تهران را مرکز تنظیم و تنسیق همه امور، دولت مرکزی را فربه و وسعت و جمعیّت تهران را افزایش قابل ملاحظه ای داد (حبیبی، 1385 ، 31 و 32) با اشغال کشور توسّط متّفقین، قحطی در برخی مناطق، تورّم فزآینده، نبود امنیّت، نیاز به خدمات شهری و دیوان سالاری مردم را به امید شرایط بهتر به شهرهای بزرگ کشاند (مدنی پور، 1381 ،26 ) و مهاجرت به تهران را شدّت بخشید و لغو قانون اخذ مجوّز برای رفتن از شهری به شهر دیگر در اسفند 1321 ش. نیز آن را تسهیل نمود (بسکی، 1376 ،6) سیاستهای توسعه در دوره پهلوی دوم مانند قطبی کردن اقتصاد و شیوه نوظهور سرمایه داری، پایتخت را به قطب اصلی فعّالیتهای عمرانی دولت و مؤسّسات خصوصی تبدیل کرد و منجر به ادامه روند مهاجرت و افزایش جمعیّت در تهران شد¹.  شهر تهران در این سالها رشد جمعیّت بالای چهار درصد را تجربه نمود².

در پی این سلسله از تحوّلات، به تدریج در دهه 1320 ش. کمبود شدید مسکن و گرانی زمین و خانه پدید آمد. در حالی که روند تولید مسکن و ساخت و سازهای خرد در تهران و حواشی آن برای رفع این معضل کفایت نمی کرد، رهیافتی برای رفع این مشکل شکل گرفت که پیش از این سابقه نداشت. طی دهه های 30 و 40 ش.

کوی هایی ساخته شدند که به الگوهای تازه معماری و سبک نوینی از سکونت در تهران تکیه داشتند. این کوی ها به تدریج جذب بافت شهری پایتخت شدند و امروزه اثراتی از نام، ساختار یا بافت کالبدی آنها در مناطق مختلف پایتخت مشاهده می شود.

(تصویر1 ).کوی های چهارصد دستگاه، نارمک، نازی آباد، شهرآرا، تهران ویلا، کن، مهران و سیزده آبان از جمله این کوی ها بودند .³

(تصویر2 ) .که در آنها خصوصیاتی مانند احداث کوی مسکونی در قالب یک پروژه مشخّص، به کارگیری اصول شهرسازی جدید در طرّاحی ساختار کوی، استفاده از الگوهای ساختمانی تازه به صورت واحدهای مسکونی تک خانواری و آپارتمانهای کوتاه مرتبه و اتکا به روشهای نوین ساخت قابل مشاهده بود.

در حالی که حضور معماری تاز ه ای در این کویها قابل مشاهده است، باید پرسید آیا تحوّلات و فرآیندهای معماری مرتبط با ساخت این کوی ها نقش آفرین اصلی شکل گیری این رهیافت بود ه اند؟

در این مقاله، بر این مبنا که بررسی تحوّلات معماری دخیل در شکل گیری این کوی ها نمی تواند تمام صحنه شکل گیری این کوی ها را ترسیم نماید و ضروری است به تحوّلات اجتماعی دخیل در پیدایش و پذیرش این کوی ها، بانیان و حامیان آنها نیز پرداخته شود -که بدون آنها حیات این کوی ها ممکن نمی شد- حکومت، مردم و معماران سه ضلع پیدایش این کوی ها دانسته شده و سهم هر یک از آنها در شکل گیری این رهیافت مورد کنکاش قرار گرفته است. رابطه یافته شده بین این عوامل و موضوع، در تصویر3 ارائه شده است. نوگرایی در دوره تاریخی مورد مطالعه یک ویژگی مشترک در این سه عامل می باشد که در این بررسی نقشی کلیدی ایفا می کند. به همین دلیل در سه بخش روند نوگرایی در حکومت، جامعه و معماری و اثرات آن بر موضوع مورد مطالعه مورد کاوش قرار گرفته است تا ابعاد مسأله روشن شود.

 

تصویر1- آپارتمانهای کوی شهرآرا.

 

 تصویر2- موقعیت تعدادی از کوهای ساخته شده در تهران در فاصله سالهای 1330تا 1350ش. ماخذ: (کیا کجوری،1351، پیش فهرست)

 تصویر3- الگوی یافته شده برای رابطه عوامل پیدایش کوهای مسکونی.

 

1- نوخواهی حکومت

نوخواهی حکومت و تأثیر آن بر جامعه و معماری در دو منظر پی گرفته می شود: یکی از منظر نقش تاز ه ای که حکومت برای خود قائل بود و دیگری چشم اندازی که برای توسعه و آینده کشور در نظر گرفته بود (تصویر 4.) پس از آن روند ورود دولت به ساخت کوی ها تشریح می شود.

1-1- دولت در نقش روزی بخش

از ابتدای دوران پهلوی، حکومت علاوه بر نقش قانونگذاری و اجرا، در نقش دولتِ روزی بخش نیز ظاهر شد و این نقش با شروع اجرای برنامه های توسعه اقتصادی- اجتماعی کشور در سال1327ش. به تدریج پر رنگ تر گردید (حبیبی، 1383 ،153) تمرکز دولت بر توسعه اقتصادی و خدمات دولتی، باعث افزایش قابل توجه کارگران کارخانه ها و کارمندان دولت شد. شمار بسیاری از فارغ التّحصیلان دبیرستان ها و دانشکده ها به صورت کارمند اداری، تکنسین حرفه ای، مدیر، آموزگار، قاضی، پزشک و یا استاد دانشگاه به بخش خدمات دولتی وارد می شدند (آبراهامیان،1389 ، 181) به طوری که بر اساس یک آمار حیرت انگیز در سال 1339 ش، دو سوم جمعیّت فعّال تهران کارمند بخش دولتی بودند (تکمیل همایون، 1379 ، 180)  بر اثر پیگیری این سیاست از سوی حکومت، طبقه متوسّط جدیدی شکل گرفت و به سرعت رشد کرد. روش زندگی این طبقه متوسّط جدید به دلیل روند آموزش، حرفه و ارتزاق به شدّت متأّثر از دولت بود و تمایل دولت به نوگرایی در امر سکونت می توانست این طبقه را به عنوان یک قشر مخاطب معماری به سوی تجربه شیوه جدید زیست سوق دهد و البته چنین نیز شد و همین طبقه یکی از قشرهای اصلی پذیرای سکونت در کوی های مسکونی جدید شد. از سوی دیگر دولت با پذیرش نقش سازمان دهنده امور و مشکلات، برای حل معضل کمبود مسکن در تهران و رفع شرایط نامناسب سکونت فقرا، به بخش تولید مسکن وارد شد ^⁴. دولت به دنبال را ه حلی بود که به دلیل اینکه بحران مسکن و گرانی گسترده بود، سریع باشد، به علّت آنکه مخاطبان آن قشر عمدتاً متوسّط و ضعیف بودند، ارزان تمام شود و چون حجم کار گسترده بود، پیچیدگی کمتری داشته و آسان باشد. کوی های مسکونی جدید بر مبنای معماری نو چنین ویژگیهایی داشتند و دولت آنها را با تسهیلات بلند مدّت در اختیار متقاضیان قرار می داد.

2-1- مدرنیزاسیون ^⁵ با الگوپذیری و کمک غرب

پاره ای از تحوّلات سیاسی و نظامی مانند انقلاب مشروطه، اشغال متّفقین، برکناری رضاخان و سقوط دولت مصدّق و همچنین اقتصادی مانند مبادله نفت با کالاو یا فرهنگی مانند سفر شاهان به اروپا کمک نمودند تا حکومت پهلوی و سران آن متقاعد به برتری غرب مدرن شوند. در مقابل، حکومت سعی در کاهش فاصله با غرب مدرن نمود و برای این منظور اقداماتی چون به کارگیری مستشاران و مشاوران خارجی در کنار مسئولان تحصیل کرده غرب، ایجاد زیرساختهای جدید مانند جاده،خطوط تلگراف و را ه آهن سراسری، تغییر اقتصاد کشاورزی به اقتصاد صنعتی از طریق اصلاحات ارضی (آغاز دهه 40 ش.) و ایجاد صنایع مونتاژ را در دستور کار قرار داد. به این ترتیب اغلب ساختارهای سیاسی و اقتصادی کشور دستخوش تغییرات کلّی شد.

حکومت پهلوی به اجرای برنامه های مدرنیزاسیون در کشورداری بسنده نکرد و به دنبال تسرّی دادن نوگرایی به بدنه جامعه و تسریع این روند بود. برای این منظور در دوره پهلوی اول با اجبار و تحمیل و در دوره پهلوی دوم با تشویق و تبلیغ به اقداماتی پرداخت که برخی از آنها بدین قرارند:

• تحوّل در تعلیم و تربیت: تأسیس مدارس نوین، استانداردسازی کتب درسی، تأسیس دانشگاهها، اعزام دانشجویان به خارج.
• تغییر در پوشش و لباس (با هدف تناسب با زندگی نوین): تعویض اجباری لباسهای سنّتی با پوشش به سبک اروپایی درکارکنان دولت و در مرحله بعد همه مردم، نفی حجاب، فرمان به استفاده از کلاه پهلوی ⁶.

 تصویر4- نقش نوخواهی حکومت در پیدایش کوهای مسکونی.

تغییر در علایق و سلایق: الگوسازی در رادیو و تلویزیون، برگزاری جشن ها، مراسم و مسابقات. این اقدامات به خصوص بر طبقه متوسّط جدید مؤّثر افتاد و آنان را به سمت سبک جدید زندگی سوق داد. این سبک جدید زندگی با تولیداتی که دولت در عرصه معماری و سکونت به دنبال آن بود، هم خوانی داشت و این همسویی نقش معماری نوین در عرصه سکونت را تقویت می نمود ⁷.

پیامد دیگر روند مدرنیزاسیون آن بود که دولت در عرصه معماری با اقدام به استفاده از معماران خارجی و ایرانی تحصیل کرده غرب و تأسیس مدارس معماری جدید برای تربیت معماران به حمایت از تولید معماری نو پرداخت. در همین راستا، ورود دولت نوخواه به بخش مسکن نیز با اقتباس اجرای پروژه های خانه سازی از غرب صورت گرفت. پس از جنگهای جهانی در اروپا و تبعات آن در بخش سکونت دولتهای اروپایی نیز ناچار به مداخله برای حل مشکل مسکن و خانه سازی برای اقشار مردم شده بودند ⁸. به این ترتیب علاوه بر رویکرد نوگرایانه دولت-که او را به استفاده از معماری نو متمایل می ساخت- مسئولان کشوری به طرق مختلف مانند حضور در اروپا و یا معرفی رویکردها توسّط معماران نوگرا با تجارب خانه سازی در اروپای پس از جنگهای جهانی آشنا شده بودند و الگوی مستقیمی در امر خانه سازی در برابر آنها قرار داشت ⁹.

این الگو دولت را به ساخت کوی های مسکونی مشابه و مطابق با معماری جدید سوق داد. بنابراین سیاستهای کشور در مدرنیزاسیون با تأثیرگذاری بر مردم و معماران به شکل مستقیم در پیدایش کوی مسکونی تهران نقش داشتند. این سیاست ها از یک سو با تبلیغ و ترویج روش جدید زندگی، مردم را به این کوی ها متمایل ساختند و از سوی دیگر با حمایت از معماری نو منجر به تولید این کوی ها توسّط معماران شدند.

3-1- ورود دولت به تولید مسکن

بررسی روند نقش آفرینی دولت در تولید مسکن اطّلاعاتی از چگونگی رسیدن به رهیافت ساخت کویهای مسکونی بدست می دهد.

شکل گیری ایده: برای اجرای برنامه خانه سازی دو راه حل در برابر دولت قرار داشت:

• خانه سازی متفرّق در زمینهای خالی یا مخروبه داخل بافت شهر: این روش نیازی به فراهم نمودن زیرساخت های شهری نداشت امّا می بایست سرمایه لازم برای خریداری زمین ها تأمین شود. در ابتدا دولت موافق این روش و معماران به دلیل عدم تأیید شرایط زیستی بافت های کهنه مخالف آن بودند. در نهایت این راه حل کنار گذاشته شد.
• ساخت کوی های جدید در اطراف شهر: در این روش کوی ها در زمینهای موات خارج شهر ساخته می شدند امّا می بایست سرمایه لازم برای زیرساخت های شهری، ابنیه عمومی و وسایل تردد به شهر فراهم گردد. معماران به دلیل امکان پیاده سازی اصول شهرسازی نوین جهت تأمین استانداردهای زیست این روش را توصیه می نمودند. سرانجام این راه حل به اجرا گذاشته شد. ¹⁰

نخستین کوی: نخستین برنامه برای خانه سازی در سال 1325 ش. در دولت قوام السّلطنه تصویب و اجرایی شد که به ساخت کوی چهارصد دستگاه در محدوده میدان ژاله انجامید. (تصویر5). در ساخت این کوی شهرداری تهران، بانک ملّی و بانک رهنی مشارکت داشتند و مسئولیت اصلی بر عهده بانک رهنی بود(اژدری، 1326 ، 126 و 127  ) ساخت کوی در سال 1329 ش. پایان یافت و اسکان مردم و رضایت دولت و معماران از این برنامه باعث دلگرمی برای ساخت کوی های بعدی گردید.

متولّیان: متوّلیان ساخت این کوی ها، نهادهای دولتی و سپس شرکتهای خصوصی بودند. این نهادها حق انتقال دهنده خواست مسئولان دولتی برای نوگرایی به پروژه های خانه سازی و جذب کننده و سازمان دهنده نیروهای جوان بودند. از جمله نهادهای دولتی حاضر در ساخت این کوی ها می توان به شهرداری تهران و بانک رهنی (سازنده کوی چهارصد دستگاه)، بانک ساختمانی (چهارصد دستگاه، نازی آباد، نارمک، سیزده آبان، کالاد )، سازمان خانه سازی (وابسته به وزارت دارایی و سازنده کوی کن) و بانک عمران (کوی صاحبقرانیه) اشاره نمود. (جوادی،1374 ، 109-127 ). در میان شرکتهای خصوصی نیز می توان از شرکت شهرآرا نام برد که ساخت کوی شهرآرا را بر عهده گرفت. 

 تصویر5- ماکت کوی چهارصد دستگاه.ماخذ:( اژدری،1326،125)

 

کوی تهران ویلا نیز نمونه ای دیگر از این دست بود. واحدهای مسکونی در این کوی ها عموماً در اقساط بلند مدّت به مشتریان واگذار می شد.

بانک ساختمانی در روند پیدایش کوی های مسکونی نوین بیشترین سهم را داشت. این نهاد در سال 1331 ش. برای اسکان مهاجران تازه وارد به شهرها و حل مشکل مسکن اقشار کم درآمد با سرمایه وزارت کشاورزی و شرکت بیمه ایران تأسیس شد (بانی مسعود، 1388 ، 253 ) «زمین های موات اطراف تهران در اختیار بانک قرار گرفت تا از طریق تقسیم زمین ها، تأمین مصالح، ساخت خانه و فروش آنها در اقساط بلند مدّت به خانواده های کم درآمد مشکل مسکن را حل کند. اولین فعّالیّت بانک ساختمانی احداث شهرک های جدید با اصول فنّی روز بود که به ساخت شهرکهای نازی آباد و نارمک انجامید.»(بسکی،1376 ،6)

بانک ساختمانی بعدها متحوّل شد و در ادغام با نهادهای دیگر صورت سازمان مسکن و سپس وزارت آبادانی و مسکن به خود گرفت.

با توجّه به سیر مطرح شده می توان گفت:

•  اراده دولتی نقش مهمّی در ساخت کوی ها داشته است.
• ساخت کوی ها بر مبنای اصول معماری و شهرسازی جدید مدّنظر بوده است.
• به دلیل اهمیّت تأمین مالی، بیشتر کوی ها توسّط نهادهای بانکی ساخته شدند.
• نهادهای سازنده مستقل و متنوّع بودند که این مسأله بر تنوّع تجربیات کوی ها اثرگذار بود.

2- نوگرایی جامعه

از آنجا که جامعه پذیرنده محصول معماری است، هر تحوّلی در آن که به تغییر سلایق و دگرگونی شیوه زیست منجر شود.می تواند بر تولیدات معماری و مقبولیت آنها تأثیرگذار باشد. طی دوره پهلوی نیز عرصه جامعه شاهد چنین تحوّلی بود. بررسی ابعاد این تحوّل دلایل پذیرش کوی های مسکونی جدید در بین مردم را آشکار می سازد )تصویر.6)

1-1- رواج فرهنگ تازه

در این دوره جامعه ایران با تفکّر و فرهنگ غربی از راه روزنامه، رادیو، تلویزیون، تئاتر، سینما، ترجمه کتابها، بازگشت دانش آموختگان غرب، حضور غربیان و گسترش آشنایی با زبان های اروپایی آشنا شد و تأثیرپذیریِ پیرو این آشنایی جامعه را در مسیر نوگرایی قرار داد. برخی از مظاهر این تأثیرپذیری و نوخواهی بدین قرارند:

• کالاهای جدید: لوازم ورزشی، لوازم آرایش، البسه خارجی.
• مشاغل جدید: کافه و رستوران، داروخانه، کتا بفروشی،

استودیوهای عکّاسی و موسیقی.

• غذاهای جدید: شیرینی های تازه، پیراشکی، سوسیس و ساندویج.

این پدیده ها نشانه تغییر سایق، گسترش فرهنگ تازه و دگرگونی زندگی اجتماعی بودند. بدیهی است که این تغییر به شیوه زیست نیز تسرّی پیدا خواهد کرد.

 

تصویر 6- نقش نوگرایی اجتماعی در تحول سکونت.

 

2-1- رواج سبک جدید زندگی

در پی نوخواهی مردم و تشویق حکومت به نوگرایی -که پیش از این بدان اشاره شد- الگو و نحوه زندگی نیز در حال تحوّل بود.

بر همین اساس بود که تفریحات، سرگرمی های جدید و زندگی به سبک مدرن به مردم پیشنهاد می شد و رسانه ها پر از تبلیغات متنوّع درباره تجهیزات و وسایل مدرن زندگی بودند (تصویر 7). طبقه متوسّط جدید مستعد پذیرش چنین الگوی زندگی تاز ه ای بود.

در این دوره، تصویری که از یک خانواده روزآمد در تبلیغات رسانه ها ترسیم می شد، خانواده ای بود که در یک آپارتمان

یا خانه مبله زندگی می کرد، از تجهیزات مدرن و جدید زندگی استفاده می نمود، برای خرید به پاساژها و فروشگاه های بزرگ و برای تفریح به کنسرت موسیقی، سینما و پارک می رفت، برنامه های متنوّع تلویزیون را تماشا می کرد، اتومبیل شخصی داشت و چند بار در سال به مسافرت می رفت. در چنین خانواد ه ای همسر و مادر خانواده یا کار می کرد و یا در فعالیّت های اجتماعی مشارکت داشت. این تصویر از خانواده روزآمد با آنچه که تا پیش از آن در ایران مرسوم بود تفاوت قابل تأمّلی داشت ¹¹ .

بدیهی است که چنین خانواده ای نیازمند خانه ای درخور الگوی زندگی روزآمدش بود. بدین ترتیب نوگرایی در شیوه زیست، شیوه معماری نو را موجّه و قابل پذیرش می نمود. مسائل مطرح شده نشان می دهد که نوگرایی معماری مسکن و نوگرایی شیوه زیست دو پدیده همسو، مکمّل و مابه ازای هم در دوره مورد مطالعه بود ه اند ¹² . کویهای جدید مسکونی در چنین فضایی شکل گرفته، با تسهیلات بلند مدّتشان امکان زندگی روزآمد را برای اقشار متوسّط و کم درآمدی فراهم نمودند که شاید به تنهایی قادر به بدست آوردن آن نبودند.

3- نوگرایی معماری

در دوران پهلوی معماری سنّتی در برابر دو پدیده قرار گرفت:

سلیقه جدید در مخاطب: به دنبال آشنایی با تمدّن غربی و در پی آن نوگرایی، سلایق تازه ای در میان مقامات حکومتی و مردم رواج یافت.

 

تصویر 7- نمونه های از تبلیغ محصولات جدید در دوره پهلوی دوم.ماخذ: (Url1)

 

تصویر 8- تحولات و تاثرات معماری منجر به شکل گیری کوهای مسکونی نوین.

 

1-3- الگوهای خانه سازی در غرب

ساخت کوی های مسکونی با رویکرد به کارگیری شهرسازی و معماری نوین در آنها، ره آورد معماری و معماران نوگرا برای حل مسئله اسکان جمعیّت در تهران بود. شواهد نشان می دهد که معماران ایران با همتایان غربی خود نسبت به ناکارآمدی بافتهای قدیمی، شرایط نامناسب سکونت فقرا و لزوم چاره اندیشی برای حل بحران مسکن هم عقیده بوده   اند ¹⁷ و راهکار ایجاد محلاّت جدید در شهرهای اروپایی را مدّ نظر داشته اند(تصاویر9-11). به این ترتیب مراجعه مستقیم و غیرمستقیم به روشها و الگوهای خانه سازی غرب -به ویژه پس از جنگ جهانی اول و دوم- در ساخت این محلّه های تازه احداث شده مؤّثر افتاد ¹⁸ (فلامکی، 1385 ، 582).

  

تصویر 9- آپارتمان های طرّاحی شده توسّط میس ونده روهه در کوی وایس نهف، اشتوتگارت، 1927 م.مأخذ: ( 2 URL )

تصویر 10 - خانه های طرّاحی شده توسّط والتر گروپیوس در کوی دامرستوک، کارلسروهه، 1928 م. مأخذ:( URL3)

 

 

تصویر 11 - والتر گروپیوس، طرح کوی دامرستوک، کارلسروهه، 1928 م. مأخذ:(URL 4)

 

2-3-  طرّاحان کوی ها

در روند طرّاحی و ساخت این کوی ها، مهندسان خارجی، ایرانی و استادکاران معماری قدیم ایران -که اکنون به خدمت معماری نو در آمده بودند- حضور داشتند. از آنجا که بخش بزرگی از این کوی ها توسّط بانکها ساخته شدند، این بانک ها اقدام به ایجاد دوایری در سازمان خود و به خدمتگیری مهندسان معمار نمودند. به عنوان مثال دفتر فنّی بانک ساختمانی -که تهیّه طرح های معماری آن را بر عهده داشت- از چندین مهندس ایرانی و خارجی تشکیل شده بود. طرح های اولیّه کوی های نارمک و نازی آباد به عنوان اوّلین تجربیات خانه سازی بانک ساختمانی زیر نظر دو معمار به نام های گورگن و بازیل ¹⁹ در این دفتر تهیّه شد. در کنار این دو، معمارانی مانند مهندس فروغی و صادق نیز حضور داشتند (بسکی، 1374 ، 86 ) در مورد دیگر در سال 1336ش.، بانک ساختمانی دو نفر از مهندسان خود را برای گذراندن دوره شش ماهه کارآموزی در کارخانه خانه های پیش ساخته به اروپا فرستاد. این افراد پس از بازگشت کارخانه تولید قطعات پیش ساخته را در شمال نارمک مستقر کرده، اقدام به ساخت خانه های پیش ساخته نمودند. کوی کالاد و بخش هایی از کوی کن به این روش ساخته شدند (جوادی، 1374 ، 122 ).

3-3- الگوها و روشهای معماری

سبک شهرسازی، الگوهای پلان و روشهای ساخت این کوی ها اطّلاعات مفیدی در زمینه ابعاد به کارگیری معماری مدرن در آنها بدست می دهد.

طرح منطق های: در این کوی ها بناهای عمومی، پارک ها و تأسیسات مورد نیاز همگام با واحدهای مسکونی ساخته می شدند، راهها الگوی شبکه ای داشتند و خانه ها به صورت تیپ ²⁰ در راستای شمال-جنوب یا شمال شرق-جنوب غرب ساخته شده (تصویر 12 )، شامل طیف متنوّعی از واحدهای مستقل مسکونی و آپارتمانها بودند.

(کیا کجوری، 1351 ، 51 - 49 ).

واحدهای مسکونی:

 با اینکه الگوی پلان خانه ها در این کوی ها متنوّع است و خانه های یک و دو طبقه و آپارتمان های سه تا پنج طبقه را شامل می شود، چند ویژگی در آنها قابل مشاهده است:

• محقّر و مفصّل بودن پلان ها و متراژ واحدها نسبت به طبقه اجتماعی مخاطب: متراژخانه ها از 40 مترمرّبع در خانه هایی یک طبقه تا 200 مترمرّبع در واحدهای مسکونی دوطبقه متغیّر است. واحدهای مسکونی کوچک عمدتاً در کوی های بخشهای میانی و جنوب تهران و برای قشر کم درآمد ساخته شده و پلان محقّری دارند (تصویر 13 )، در حالی که واحدهای مسکونی بزر گتر در کویهای میانی و شمال تهران هستند و برای کارمندان با درآمد متوسّط ساخته شده اند (تصویر 14 ).
• تغییر تدریجی پلان ها به سمت الگوهای مدرن: در نخستین ک ی احداث شده اثراتی از به کارگیری الگوهای سنّتی در پلان خانه ها قابل مشاهده است و فضاهای سکونت در دو سوی حیاط قرار دارند. این امر در کو یهای بعدی جای خود را به پلا نهای کاملاً جدید می دهد(تصاویر 15 و 16 ). این تغییر با تحوّل سبک زندگی در این دوران مطابقت دارد.

 

تصویر 12 - طرح کوی نهم آبان در جنوب تهران، 1346 - 1344 ش. مأخذ: (کیاکجوری، 1351 ، 32 و 33 )

 

 

افزایش تدریجی آپارتمان سازی: در ابتدای امر از واحدهای مستقل مسکونی به عنوان الگوی ساختمانی در احداث کوی ها استفاده می شد (مانند کوی چهارصد دستگاه، نارمک و نازی آباد؛ تصویر 17 ) و با وجود تمایل طرّاحان توجّه به آپارتمان ها -به علّت بیگانگی جامعه با این سبک زندگی و عدم وجود قوانین لازم برای آپارتمان نشینی- با احتیاط همراه بود ²¹ . به تدریج با افزایش آشنایی با آپارتمان نشینی، کویهای جدید با بخش های آپارتمانی ساخته شدند (مانند شهرآرا و کن؛ تصویر 18 ) و به برخی از کوی های احداث شده واحدهای آپارتمانی اضافه شد (مانند ناز ی آباد ²²) .

روشهای ساخت: در ساخت بناها از روشهای جدید ساخت مانند پیش ساختگی ( کوی کالاد و بخشهایی از کوی کن ) و یا ترکیب دیوار باربر، سقف تیرآهن و طاق ضربی استفاده می شد )سایر کوی ها )(کیا کجوری، 1351 ، 51 ). مشاهده می شود که این کوی ها توشه ای از مظاهر معماری مدرن را با خود به همراه داشته، نمود تحوّل سکونت در زمان خود بوده اند. این کوی ها امروزه بخشی از بافت شهر تهران هستند و ساختار و نظام خیابان کشی آنها عموماً باقی مانده، بخش عمده واحدهای تک خانواری آنها جای خود را به آپارتمان های مسکونی داد ه اند. بخش های آپارتمانی این کویها در برخی نقاط مانند شهرآرا همچنان قابل مشاهده است (تصویر 1).

نتیجه

در این مقاله سیر پیدایش کوی های مسکونی کوتاه مرتبه تهران در دوره پهلوی دوم بررسی شد. این بررسی نشان داد که پیدایش این کوی ها منبعث از همسویی نوگرایی در حکومت، جامعه و معماری کشور بوده است.

حکومت نوگرای پهلوی با پشتیبانی از معماری نوین در عرصه سکونت و ترویج سبک جدید زندگی در جامعه و بخصوص طبقه متوسّط جدید، بستر لازم برای پیدایش و پذیرش کوی های مسکونی جدید را فراهم ساخت.

جامعه نوخواه در سایه آشنایی با تمدّن و فرهنگ دیگر ، الگوی جدید زندگی و معماری در خور آن را پذیرفت. کوی های مسکونی نوین مورد قبول واقع شد. معماران نوگرا، معماری ای را تولید کردند که خود در دامن آن پرورش یافته بودند، حکومت پشتیبان آن بود و جامعه آن را روزآمد می دانست. پس کوی های تازه بر مبنای معماری نو ساخته شد. روند بیان شده به شهرک های میان مرتبه و بلندمرتبه ساخته شده در دهه های پایانی حکومت پهلوی مانند شهرک ا کباتان و غیره نیز قابل تعمیم است.

کوی های مورد اشاره یک شبه پیدا نشدند. معماری نوین در این کویها قدم به قدم و همگام با آمادگی جامعه به تدریج پیاده سازی شد. در روند ساخت این کویها مفاهیمی مانند آپارتمان نشینی، شهرک نشینی و تیپ های همسان ساختمانی به شکل گسترده به کار گرفته شد. مطالعه انجام شده نشان داد که چگونه برای یک تحوّل سکونتی در تهران خواست و همگرایی حکومت، مردم و معماران لازم بوده است. این نتیجه می تواند در موارد دیگر مرتبط با معماری نیز صادق باشد. هر تحوّل معماری در مقیاس کلان نیازمند همسویی سه مؤّلفه حکومت، مردم و معماران است و بدون خواست آنها محقّق نخواهد شد.

تصویر 17 - منطقة نازی آباد، ابتدای دهه 30 ش. مأخذ: (کیاکجوری، 1351 ، 32 - 31 )

 

تصویر 18 - آپارتمانهای کوی کن، ابتدای دهه 40 ش.مأخذ: (کیاکجوری، 1351 ، 26 - 25 )

 

 

 پی نوشت ها

1 . در سال 1331 ش. یک نماینده مجلس آماری ارائه داد که «شهر تهران29 بیمارستان، 280 داروخانه، 468 پزشک و 87 دندانپزشک دارد» در حالی که همه دیگر استان های کشور کمتر از 79 بیمارستان، 386 داروخانه، 452 پزشک و 28 دندانپزشک دارد»(آبراهامیان، 1389 ، 332 ). تعداد مؤسسات صنعتی کشور در سال 1324 ش. 635 واحد بود که 378 مورد آن در تهران متمرکز شده بود (مدنی پور، 1381 ، 23 ). این مثالها به روشنی نشان دهنده توزیع نامتناسب خدمات در کشور به نفع پایتخت است.

2 .آمار رشد جمعیّت تهران در دوره های مختلف تاریخی در جدول زیر ارائه شده است که نشان دهنده رشد بالای جمعیّت در دوره مورد مطالعه است(حبیبی و هورکاد، 1384 ، 62 ).

3.اسامی تعدادی از کوی های ساخته شده، تعداد واحدهای مسکونی و زمان ساخت آنها بدین قرارند ( به نقل از کیا کجوری، 1351 و بانی مسعود،1388 ، 253 و 254 ؛ در مواردی که آمارها متفاوت بوده است به منبع اول استناد شده است): کوی چهارصد دستگاه (حدود 385 باب، 1325 شروع و 1329 اتمام)؛ کوی نارمک( 750 باب، 1333 شروع)؛ کوی نازی آباد(1000 باب خانه: 1334 شروع؛ 772 باب آپارتمان: 1348 شروع و 1351 اتمام) ؛کوی شهرآرا( 1336 شروع و 1340 اتمام)؛ کوی کالاد (حدود 300 باب، 1337 شروع و 1339 اتمام)؛ کوی کن (1000 باب آپارتمان و 200 باب خانه، 1339 شروع و1343 اتمام) ؛ کوی تهران ویلا ( 440 باب، دهه 40) ؛ کوی نهم آبان( 3450 باب،1344 شروع و 1346 اتمام)؛ کوی فرح ( 433 باب، 1342 شروع و 1344 اتمام).

4. در دوران پهلوی اول و ابتدای پهلوی دوم تلاشهای ناتمامی برای خانه سازی توسّط دولت صورت گرفته بود امّا پس از روی کارآمدن دولت قوام السلطنه یکی از مأموریت هایی که به او سپرده شد «ساختمان خانه های ارزان برای کارمندان جزء دولت و اشخاص بی خانمان بود» و از آن پس ساخت این کوی ها جدّی شد (اژدری، 1326 ، 126 ).

5.Modernization

6. پس از انقلاب مشروطه بسیاری از کسانی که به اروپا سفر کرده بودند پوشش اروپایی به تن می کردند امّا با اجرای این قوانین، کارمندان و سپس مردم رفته رفته پوشش اروپایی را پذیرفتند ( رنج دوست، 1387 ، 179 ). هدف اصلی از تغییر پوشش این بود که گمان می رفت برای زندگی نوین بیشتر مناسب و کارآمد است. شاهد اینکه رضاخان پس از سفر به ترکیه و مشاهده اقدامات آتاتورک در آذر ۱۳۱۴ ش. به محمود جم (رئیس الوزرا) چنین گفت: « نزدیک دو سال است که این موضوع سخت فکر مرا به خود مشغول داشته است، خصوصاً از وقتی که به ترکیه رفتم و زن های آنها را دیدم که«پیچه » و«حجاب » را دور انداخته و دوش به دوش مردهایشان در کارهای مملکت به آنها کمک می کنند، دیگر از هر چه زن چادری است بدم آمده است. اصلاً چادر و چاقچور دشمن ترقی و پیشرفت مردم است. درست حکم یک دمل را پیدا کرده که باید با احتیاط به آن نیشتر زد و از بینش برد»(صلاح،1384 ، 118 ).

7.کوی نهم آبان در جنوب ایستگاه راه آهن تهران یکی از نمونه های تلاش دولت برای تغییر روش زندگی ساکنان است. این کوی برای زاغه نشینان جنوب تهران ساخته شد و با اتمام آن آلونکهای بهجت آباد تخریب شده، سا کنانش توسّط کامیون های ارتش به کوی نهم آبان منتقل شدند. روایت یکی از دست اندرکاران ساخت این کوی روشن کننده است:

«کامیونها هر خانوار را جلوی یکی از خانه ها پیاده می کردند و می گفتند: این خانه مال تو. آلونک نشین ها اوّل خیلی ناراضی بودند. می گفتند: اینجا به شهر و کار ما خیلی دور است. هیچ وسیله رفت و آمد نداریم. زن های ما در خانه های دور و بر رختشویی و کار می کردند. خانه های دور و بر هر شب مهمانی داشتند و خوراک زیادی شان را به ما می دادند. به آنها فهمانده شد که فرزندانشان باید به مدرسه بروند و درس بخوانند و خودشان خانه و زندگی داشته باشند و مهمانی بدهند. همگی آرام شدند.خانه ها را با دل و جان پذیرفتند و در حیاط کوچک و سردر خانه شان گلکاری کردند... دولت از انجام کارها چنان راضی شد که چند بار گفت: خانه ها را همین جور خوب، زود و ارزان بسازید » (جوادی، 1374 ، 126 ).

8 . ورود دولتهای اروپایی به خانه سازی به دو صورت انجام می گرفت: پرداخت وام و حمایتهای مالی از بخش خصوصی و یا احداث ساختمان ها توسّط سازمانهای دولتی. برای اطلاعات بیشتر مراجعه شود به:(پاکزاد، جهانشاه  1389 )، سیر اندیشه ها در شهرسازی، جلد اول، چاپ اول، آرمانشهر، تهران، ص 290 و 291 .

9 . یک شاهد در تأیید این امر مقاله ای است در مجله آرشیتکت به قلم یکی از فعّالان این عرصه که در بخش هایی از آن آمده است: «برای پیروی از نظرات و فکر نوع پرور«لوشور» وزیر کار فرانسه که با او در ژنو آشنایی پیدا نمودم از سال 1315 پس از مراجعت از فرنگ نگارنده نیز برنامه ساختمانهای دسته جمعی ارزان و ایجاد محلاّت نوین در تهران و شهرستان ها را تنظیم نمودم. مرحوم علی اکبر داور که با این فکر در پاریس آشنا گردید وعده همه گونه مساعدت را داد. این وزیر با تدبیر که شور کارهای بزرگ در سر داشت کمر همّت به کار بسته و شرکت ساختمانهای دولتی را بدین منظور با سرمایه متنابهی تشکیل نمود. » و سپس با بیان به نتیجه نرسیدن این ایده در دوران پهلوی اول می افزاید:

«ساختمان خانه های مسکونی یک قسمت مهم از برنامه دولت هایی که در این جنگ [جنگ دوم جهانی] فاتح شده اند تشکیل می دهد. ما در ایران نیز باید به آنها تأسّی نموده و بر عمران و آبادی کشور خود بیافزاییم»  (شیبانی، 1325 ، 28 ).

10. برای اطلاعات بیشتر مراجعه شود به:

اژدری، عبّاس ( 1325 )، مسأله تهیّه مسکن در تهران و شهرستان ها، آرشیتکت، سال اول، شماره 1، صص 15 و 16 .

اژدری، عبّاس( 1325 )، مسأله تهیّه مسکن در تهران و شهرستان ها،آرشیتکت، سال اول، شماره 2، صص 51 و 52 .

11. 11. تفاوت الگوی جدید زندگی با الگوی سنّتی زندگی و تناسب آن با محلّ جدید تهران در این دوره چنین توصیف شده است:

«بسیاری از محلّه های جدید گروه هایی از جمعیّت طبقه متوسّط درآمد را جذب کرده اند. روش زندگی مدرن و غرب گرا در بسیاری از این گروهها، کم و بیش با بافت فیزیکی محلّ های که در آن زندگی می کنند مطابقت دارد. اعتراض و شکایت طبقه متوسّط سنّتی به روش جدید زندگی بیشتر در بخش های جدید نمود داشته است(مدنی پور، 1381 ، 397 ).

12. 12. دکتر محسن حبیبی در این باره می گوید: تصویب قانون تملّک آپارتمانها در سال 1344 ش. یک نشانه از تحوّلی قطعی در شیوه های زیست در این دوران است (حبیبی، 1385 ، 41 ).
13. 13. برای اطّلاعات بیشتر مراجعه کنید به: حجّت، عیسی ( 1389 )، تأمّلی در نقش مخاطب در کیفیت معماری امروز ایران، هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره 42 ، صص 35 - 25 .

14. Nikolai Markov.

15. Andre’ Godard.

16. Maxime Siroux.

17. 17. برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به: هوانسیان، وارطان (1326) ،مسائل معماری در ایران، آرشیتکت، سال اول، شماره 4، صص 139 و 140 .
18. 18. در مقاله ای با عنوان «ساختمان خانه های ارزان در ایران » در مجلّه آرشیتکت، نویسنده روند پیدایش این ایده در ایران را چنین توصیف می کند: بعد از جنگ بین المللی اول برای ترمیم خرابی های شهرهای اروپا و مبارزه با کمی مسکن، دولتها به فکر ایجاد محلّه های جدید و ساختمان های دسته جمعی افتادند. ایرانیانی که کشورهای مترقی دنیا را دیده اند و مخصوصاً آنهایی که در رشته معماری و شهرسازی کسب معلومات نمود ه اند، پس از مراجعت به ایران و مشاهده وضع اسف آور ساختما نها و کمی مسکن به این فکر افتادند که ساختن خانه های ارزان و دسته جمعی را در ایران عملی نمایند »(اژدری، 1326 ، 125 ).

19. Bazille.

20. Type.

21. 21. برای مثال در گزارش مجله آرشیتکت از روند طرّاحی کوی چهارصد دستگاه آمده است: «در کشورهای خارجی ساختمان های ارزان اغلب به شکل آپارتمان در چند طبقه ساخته شد ه اند و واضح است که مخارج انجام این چنین ساختمان ها به نسبت ساختمان های متفرّق به شکل خانه دربست کمتر است ... ولی اشکالی که به نظر می رسید آن است که این قبیل ساختمان ها با توجّه به وضع آب و هوای تهران و عادت و رسوم محلّی زیاد مناسب نباشد به خصوص که منظور این بود که این خانه ها به اشخاص با اقساط طویل المدّت فروخته شوند البته فروش آپارتمانها ا گر از لحاظ قانونی بلامانع باشد در مرحله عمل و نگهداری و حفاظت ساختمان ها بدون اشکال نخواهد بود. بنابراین تصمیم گرفته شد که خانه های دربست که مشتمل بر ساختمان و حیاط باشند در نظر گرفته شوند»( اژدری، 1326 ، 129 ).
22. 22. برای اطلاعات بیشتر مراجعه شود به: کیا کجوری، 1351 ، صص 9، 22 ،27 ، 30 ، 37 .

 

فهرست منابع

آبراهامیان، یرواند (1389)، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل محمّدی و محمّد ابراهیم فتّاحی ولیلایی، نشر نی، چاپ شانزدهم، تهران.

اژدری، عبّاس(1326 ) ، ساختمان خانه های ارزان در ایران، آرشیتکت، سال اول، شماره 4، صص 133 - 125 .

بانی مسعود، امیر (1388.)معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنّت و مدرنیته، نشر هنر معماری قرن، چاپ اول، تهران.

باور، سیروس  (1388) ، نگاهی به پیدایی معماری نو در ایران، نشر فضا، چاپ اول، تهران.

بسکی، سهیلا (1374)، آغازگران معماری امروز ایران، گفتگو با بهروز پزشکی، آبادی، سال پنجم، شماره 18 ، صص86- 91

بسکی، سهیلا  (1376)، گاه شمار تحولات شهرسازی جدید در ایران  (2)،آبادی، سال هفتم، شماره 26 ، صص 24 - 4.

تکمیل همایون، ناصر  (1379)، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، جلد سوم: از ویرانی دارالخلافه ناصری تا پایان دوره پهلوی، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.

جوادی، محمد هادی (1374) ، تجربه های دولت در خانه های ارزان، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران )ارگ بم(، جلد نخست، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، صص 127 - 109 .

حبیبی، سید محسن  (1383)، از شار تا شهر، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، تهران.

حبیبی، سیّد محسن و برنارد هورکاد ( 1384 )، اطلس کلانشهر تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران.

حبیبی، سید محسن  (1385)، شرح جریان های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر، دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ اول، تهران.

شیبانی، محمّ دعلی   (1325)، پیدایش فکر تهیّه ساختمان خانه های دسته جمعی ارزان بها در ایران، آرشیتکت، سال اول، شماره 1، ص 28 .

صلاح، مهدی  (8413)، کشف حجاب، زمین هها، پیامدها و واکنشها، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، تهران.

فلامکی، محمد منصور (1385)، شکل گیری معماری در تجارب ایران وغرب، نشر فضا، تهران.

کیا کجوری، خدیجه (1351)، مشخصات کویها و مسا کن در 9 محلّه شهر تهران )گزارش منتشر نشده(، وزارت آبادانی و مسکن، دفتر مطالعات ومعیارهای ساختمانی، تهران.

مدنی پور، علی (1381)، تهران، ظهور یک کلانشهر، ترجمه حمید زرآوند، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، چاپ اول، تهران.

- عکس-های اینترنتی

 

URL 1: http://www.iranerooz.com/content/97498

html (visited on 08,14,2012 6:30 PM). .جالب-از-تبلیغات-قبل-از-انقلاب

URL 2: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Weissenhof_

Mies_2.jpg (visited on 05,01,2014 10:50 PM).

URL 3: http://www.urbipedia.org/images/9/92/Gropius.

Colonia_Dammerstock.2.jpg (visited on 06,01,2014 8:00 AM).

URL 4: http://ids.lib.harvard.edu/ids/view/18741467?width=560

&height=560 (visited on 06,01,2014 7:30 AM).__