وارطان هوانسیان متولد ۱۲۷۴ در شهر تبریز، درگذشته ۶ خرداد ۱۳۶۱، معمار ارمنی‌تبار اهل ایران بود. او از مدافعان سرسخت معماری مدرن در ایران به‌شمار می‌آمد. وارطان هوانسیان معروف به آرشیتکت وارطان در سال ۱۲۷۴ خورشیدی (۱۸۹۶ میلادی) در شهر تبریز، در خانواده ای پر جمعیت، متولد شد. پدرش، بالاسان هوانسیان، مامور خرید خشکبار و کارمند تجارت خانه ای خصوصی در تبریز بود. بالاسان هوانسیان و همسرش، سونا زورانیان، نه فرزند (شش پسر و سه دختر) داشتند که وارطان کوچک‌ترین آن‌ها بود. از کودکی گرایش وی نسبت به هنرها و صنایع مستظرفه چشمگیر بود و نقوش زیبایی که مادرش روی پارچه می‌بافت توسط او طراحی می‌شد.

تحصیلات ابتدایی وارطان در دبستان هایکازیان تاماریان و دوران متوسطه در دبیرستان مرکزی تِماکان (Temakan - kendronakan) تبریز در ۱۲۹۲ به پایان رسید. او با استعدادی که طی دوران تحصیل در زمینه طراحی نقوش از خود نشان داد پس از اتمام تحصیلات مدتی در سمت طراح در کارخانه قالی بافی آلمانی‌ها در تبریز مشغول به کار شد. سپس به تهران مهاجرت کرد و در این شهر به تدریس در مدارس ارمنیان پرداخت و تا ۱۲۹۷شمسی، که برای ادامه تحصیلات خود به پاریس رفت، در سمت عضو هیئت مدیره و مدرس در دبستان هایکازیان (Haykazian) مشغول به کار و تدریس بود.

وارطان هوانسیان در زمستان ۱۲۹۷ (۱۹۱۹) اواخر جنگ جهانی اول عازم پاریس شد و به دلیل علاقهٔ بسیارش به نقاشی به تحصیل در این رشته در مدرسهٔ هنرهای زیبای بوزار (Ecole Des Beaux Arts) پرداخت. اما پس از مدت کوتاهی به توصیه اطرافیان به رشته معماری روی آورد و در ۱۵ اکتبر ۱۹۱۹م در مدرسهٔ اختصاصی معماری پاریس ثبت نام کرد. وی پس از چهار سال، در۱۹۲۳ میلادی، از این مدرسه فارغ‌ التحصیل شد و بلافاصله تحصیلات خود را در رشته شهرسازی همان مدرسه ادامه داد. او در سال ۱۳۰۱ (۱۹۲۲) تحصیلات معماری را به پایان رساند و پس از آن به مدت ۱۳ سال در فرانسه به کار معماری پرداخت. حین ادامهٔ تحصیلات عالی وارطان هوانسیان به همراه گروهی از همکارانش به کار عملیات ترمیم خرابی‌های پس از جنگ جهانی اول در اطراف پاریس گمارده شد. در این کار، اقبال با وی بود زیرا توانست مدتی زیردست معماری چیره‌دست به نام آنری سواژ (Henri Sauvage) تجربیاتی گران بها کسب کند و سپس، با افتتاح دفتر شخصی خود کار را ادامه دهد.

وارطان پس از ۱۷ سال اقامت در اروپا به ایران بازگشت و کوشش فراوانی صرف طراحی و ارائه طرح‌های جدید شهرسازی و معماری کرد. وارطان هوانسیان در ۱۳۱۴ (۱۹۳۵) به ایران بازگشت و در ادارهٔ ساختمان شهربانی استخدام شد و همزمان در برخی مسابقات طراحی ساختمان نیز شرکت کرد، از جمله شرکت در مسابقهٔ طرح بنای هنرستان دختران که در آن مقام اول را به دست آورد. او همچنین ساختمان کلوپ افسران وزارت جنگ را، که گابریل گورکیان طراحی کرده بود، به اتمام رساند. در همین زمان، طرح مهمانخانهٔ بزرگ دربند را تهیه کرد لیکن به دلیل مشغلهٔ فراوان نتوانست شخصاً بر چگونگی اجرای آن نظارت داشته باشد. در ۱۳۲۰ش، از جانب شهرداری تهران مأموریت یافت تا آیین نامهٔ ساختمانی را تنظیم کند. هم‌زمان به سمت مهندس ارشد بانک سپه منصوب و به بنای ساختمان مرکزی و بسیاری از شعب این بانک در شهرستان‌ های بزرگ مشغول شد. به موازات این فعالیت‌ها به طرح و ساخت چندین بنای تجاری، اداری، مسکونی و همچنین سینما برای کارفرماهای خصوصی همت گمارد.

مهم‌ترین فعالیت فرهنگی وی در ایران تأسیس انجمن آرشیتکت‌های ایرانی دیپلمه در ۱۳۲۳ش و چاپ مجلهٔ آرشیتکت در ۱۳۲۵ بود. این نشریه در واقع اولین نشریهٔ تخصصی معماری در ایران محسوب می‌شود که چاپ آن تا ۱۳۲۸ ادامه داشت اما پس از شش شماره به دلایل مختلف چاپ آن متوقف شد. در ۱۳۴۰شمسی وارطان هوانسیان بار دیگر اقدام به چاپ نشریه ای با عنوان معماری نوین کرد که تا ۱۳۴۱شمسی پنج شماره از آن به چاپ رسید.

در بخشی از مقالهٔ چاپ شده در اولین شمارهٔ مجلهٔ آرشیتکت (۱۳۲۵) تحت عنوان «آرشیتکت‌های ما را بشناسید» آمده‌ است:
«... بدبختانه تحصیل مخارج دارد و دانشجوی فقیر ما قادر به پرداخت هزینه‌های مدرسه نبود لیکن، نظر به پشتکار و استعداد ذاتی او، اولیای مدرسه قبول کردند که استثنائاً به وارطان اجازه داده شود تحصیلات خود را ادامه داده و مخارج مدرسه را پس از پایان تحصیل و شروع به کار بپردازد.… ضمناً وارطان از کارهای اجتماعی نیز غافل نبود و به‌ طور مؤثری در تشکیل انجمن ایرانیان مقیم فرانسه شرکت جسته و به اتفاق آقایان دکتر امینی، دکتر نصر، دکتر سمیعی، دکتر مقدم، دکتر کتابچی، دکتر شیبانی و دیگران یکی از اعضای برجسته و فعال انجمن به‌شمار می‌رفت و تا سال ۱۹۳۵م، که تاریخ مراجعت وی به ایران است، دبیری انجمن با مشارالیه بود.»

وارطان هوانسیان در پاریس با گابریل بوواسو (Gabrielle Boisseau)، ازدواج کرد از او و همسر فرانسویش دختری به نام، فرانسواز شاکه (Francoise Chake) به یادگار مانده‌است. وارطان هوانسیان در ۱۳۴۶ بر اثر تصادف در خارج از ایران از ناحیهٔ سر مصدوم شد و مورد عمل جراحی قرار گرفت. شدت این تصادف به حدی بود که فعالیت‌ های وی را تحت تأثیر قرار داد. هوانسیان در کنار کارهای معماری به فعالیت‌های فرهنگی نیز اعتقاد داشت. اولین اقدام وی در این زمینه تشکیل انجمن ایرانیان مقیم فرانسه در پاریس بود که تا زمان بازگشت به ایران سمت دبیری آن را بر عهده داشت.

قدردانی
وارطان هوانسیان در طی زندگی حرفه‌ای خود به خاطر طرح‌های ساختمانی اش بارها مورد تقدیر و قدردانی قرار گرفت. دریافت دو نشان مهم علمی هنری و لوح تقدیر یکی برای ساخت کاخ سعدآباد، کاخ ولی عهد وقت و دیگری برای بنای ساختمان بانک سپه، شعبهٔ بازار، از جملهٔ این موفقیت‌ها محسوب می‌شوند.

آثار معمار
بناهای دوره اول/ ۱۳۱۹–۱۳۰۰
وارطان هوانسیان با شروع فعالیتش در ایران تحت تأثیر آموزش حرفه‌ای در پاریس، سعی داشت پاسخگوی موضوعات متنوع معماری باشد. به همین دلیل، شیوه‌هایی متفاوت از معماری را در طرح ساختمان‌ها به کار برد. شروع به کار در پاریس را می‌توان آغاز دورهٔ اول فعالیت حرفه‌ای او دانست و طرح مهمانخانهٔ راه‌آهن در تهران هم‌زمان با شروع جنگ جهانی دوم را می‌توان آخرین اثر وی در این دوره به حساب آورد.

- هنرستان دختران
- هتل دربند (مهمان خانه دربند)
- کاخ سعدآباد
- مهمانخانهٔ ایستگاه راه‌آهن

بناهای دوره دوم/ ۱۳۲۹–۱۳۲۰
این دوره دوران پرکاری و اوج فعالیت وارطان هوانسیان در ایران محسوب می‌شود. در این دوره، تأثیر روش وی در ساخت بنا و اصول فنی و ساختمان سازی در بخش‌های مختلفی از شهر تهران و سایر شهرستان‌ها محسوس است.

- سینما دیانا
- مهمان‌پذیر لاله
- ساختمان جیپ
- هتل (مهمانخانهٔ) فردوسی
- سینما متروپل (بعد از انقلاب اسلامی به نام سینما رودکی شناخته می شود.)
- خانه مسکونی واقع در خیابان طالقانی (خانه گفتمان شهر و معماری)
- ساختمان تجاری مسکونی اخوان
- مجموعهٔ تجاری مسکونی جامی

بناهای دوره سوم/ ۱۳۳۹–۱۳۳۰
تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی در دههٔ ۱۳۳۰ و نیز تحولاتی که در زمینهٔ پیش رفت مصالح و فناوری در اواخر این دهه در سطح کشور به وجود آمد، شیوه معماری وارطان هوانسیان را، هرچند که به نگرش شخصی خود همچنان وفادار بود، دچار تغییراتی محدود کرد. او در این سال‌ها کوشید تا تعادلی نسبی و منطقی میان روش خود و شیوه‌ های نو و منطبق بر ذائقه عمومی ایجاد کند. مجموعه آثار وارطان هوانسیان در این دوره نشان از گرایش به سادگی در طرح جزئیات ساختمانی و تغییر در انتخاب مصالح و رنگ ساختمان دارد.

- دبیرستان حرفه ای نمازی، شیراز
- ویلای شخصی وارطان هوانسیان، زعفرانیه
- ساختمان بانک سپه، شعبه توپخانه، تهران
- ساختمان بانک سپه شعبه مرکزی، اصفهان
- ساختمان بانک سپه شعبه بازار،‌ تهران

درگذشت
وارطان هوانسیان، مهندس و معمار معروف ایرانی، در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۶۱ (۱۹۸۲)، در سن ۸۶ سالگی درگذشت. وی در آرامستان بوراستان به خاک سپرده شد. پس از فوت وی مجموعه ای از آثار و تحلیل هائی بر آنان در یادنامه ویژه ای توسط جامعه مهندسان مشاور ایران انتشار یافت. در تاریخ  ۱۲ آذر ماه ۱۳۹۵ بزرگداشت وارطان هوانسیان در خانه گفتمان شهر و معماری برگزار گردید.
(آرامستان بوراستان، واقع در حومه شهر تهران در خیابان خاوران، بعد از خاورشهر، در کیلومتر ۱۰ جاده خراسان به طرف گرمسار می باشد.)

منابع:
۱- لازاریان، ژانت د (۱۳۸۲). «معماران». دانشنامه ایرانیان ارمنی. تهران: انتشارات هیرمند. ص. ۲۷۰–۲۶۹
۲- بانی‌ مسعود، امیر (۱۳۸۸). معماری معاصر ایران. تهران: نشر هنر معماری قرن
۳- نیکوقوسیان، آرمیک (۱۳۸۷). «رونمایی و معرفی کتاب معماری وارطان هوانسیان». فصلنامه فرهنگی پیمان. سال دوازدهم (۴۶)
۴- ارامنه و سینمای ایران، تهران: انتشارات روزنه کار. ۱۳۸۳. ص. ۸۰
۵- «یادگارهای معماری ارمنی در تهران» . ماهنامه فرهنگی سیاسی هنری و اجتماعی ایرانشهر
۶- نرسیسیانس، امیلیا؛ لوکس، آرمان (۱۳۸۸). «نقش جامعه ایرانیان ارمنی در ظهور معماری مدرن شهر تهران». مطالعات اجتماعی ایران (۶): ۱۲۳–۱۳۷
۷- بزرگداشت وارطان هوانسيان در خانه گفتمان شهر و معماری، خبرگزاری هنرآنلاین