توضیحات
با موافقت وزارت فرهنگ و هنر وقت، در مهرماه 1319 هجری شمسی، دانشکده هنرهای زیبا، با نام «هنرکده»، در محل دبیرستان مروی شروع به کار کرد. پس از شهریور 1320 هجری شمسی، کارگاه های هنرکده به زیرزمین ناحیه غربی بنای دانشکده فنی (در محوطه دانشگاه تهران) منتقل شد و با نام «هنرکده»، با عنوان مدارس عالی، ضمیمه دانشگاه تهران شد و سپس به موجب قانون مصوب 29 فروردین 1328 هجری شمسی با نام «دانشکده هنرهای زیبا» به دانشکده های دانشگاه تهران اضافه شد. در شهریور 1328 هجری شمسی با بهره برداری از یکی از کارگاه های دانشکده در محوطه دانشگاه تهران، به محل کنونی خود انتقال یافت. از آن پس، به تدریج و با تکمیل عملیات ساختمانی، بخش های دیگر نظیر آتلیه های معماری، آتلیه نقاشی، کارگاه مجسمه سازی، سالن قضاوت و نمایشگاه، کلاس های نظری، بخش های اداری و سالن آمفی تئاتر، دانشکده توسعه یافت. آخرین بخش، یعنی کتابخانه و کلاس های مربوط به گروه موسیقی و تئاتر، روز چهارشنبه 30 آذر ماه 1345 هجری شمسی افتتاح شد.
دانشکده هنرهای زیبا تا قبل از سال 1384 هجری شمسی دارای پنج گروه آموزشی به شرح زیر بوده است:
۱-گروه آموزش معماری
۲-گروه آموزشی شهرسازی
۳-گروه آموزشی موسیقی
۶- گروه اموزش هنرهای تجسمی
۵- گروه آموزش هنرهای نمایشی
در سال 1384 هجری شمسی، با تبدیل دانشکده های دانشگاه تهران به پردیس، دانشکده هنرهای زیبا به «پردیس هنرهای زیبا» و گروه های ذکر شده، به «دانشکده»، تبدیل شدند.
موقعیت بنا و مجموعه دانشگاه تهران در بافت شهری
- نحوه استقرار مجموعه در بافت شهری (تصویر شماره ۱)
نحوه استقرار مجموعه در سایت
همانگونه که ذکر شد، چیدمان دانشکده های دانشگاه تهران در سایت، پیرامون مسیری ∩ شکل می باشد که دانشکده هنرهای زیبا در انتهای ضلع جنوب شرقی آن جای گرفته است. پردیس هنرهای زیبا، از شمال به دانشکده ادبیات، از شرق به خیابان قدس، از جنوب به خیابان انقلاب و از غرب به محوطه برگزاری نماز جمعه و فضای سبز محدود شده است.
هندسه، شیب و عوارض طبیعی زمین
پردیس هنرهای زیبا، در زمینی مستطیل شکل به ابعاد تقریبی ۱۰۰×۲۰۰ متر که طول آن در امتداد محور طولی مجموعه دانشگاه می باشد، احداث شده است. شیب زمین حدود سه درصد، از جهت شمال به جنوب می باشد.
شبکه ارتباطی سواره و پیاده داخلی مجموعه
به دلیل استقرار این بنا در سایت دانشگاه و وجود فضای باز در پیرامون آن، دسترسی های پیاده و سواره به بنا، بخشی از شبکه ارتباطی درون دانشگاه می باشد. دسترسی اصلی ، در ضلع غربی در مجاورت حیاط U شکل طراحی شده است (تصویر شماره 2)
تا سال 1383 هجری شمسی، حیاط U شکل پردیس هنرهای زیبا محل توقف خودرو استادان و کارمندان بود که پس از آن، خیابان های مجاور پردیس، برای این منظور استفاده شد. از ابتدای سال 1387 هجری شمسی نیز، ورود خودرو به دانشگاه تهران ممنوع شد.
اصول کلی حاکم بر طراحی فضای سبز و محوطه سازی
فضاهای سبز پردیس، حیاط هایی هستند که به منظور ایجاد فاصله بین بلوک های ساختمانی برای تأمین نور، تهویه و چشم انداز به اطراف، طراحی شده اند. محدوده این حیاط ها با ساختمان ها و عناصر سبز (مانند درخت) تعریف می شوند.فضای سبز مرکزی ،مستطیلی به ابعاد 40 × 32 متر است که در حیاط اصلی قرار گرفته و مهمترین نقش آن، کاهش یکنواختی بصری احجام ساختمانی می باشد. فقط یکی از فضاهای سبز مجموعه دارای آب نما بوده و در مابقی آنها، ردیفی از درختان و بوته ها مشاهده می شود.
طرح معماری مجموعه
پردیس هنرهای زیبا از هشت بلوک ساختمانی که عموماً از حجم های مکعب مستطیل یا ترکیبی از آنها می باشد، تشکیل شده است. این ساختمان ها پیرامون و یا بین حیاط ها قرار گرفته اند. همچنین این ساختمان ها توسط راهرویی سرپوشیده، با امتدادی در راستای محور طولی دانشگاه با یکدیگر در ارتباط هستند. به علت شیب زمین، اختلاف سطح هایی بین ساختمان ها وجود دارد که با طراحی پله هایی در راهروی ارتباطی، علاوه بر تأمین دسترسی، از یکنواختی و طول زیاد آن کاسته شده است. سالن قضاوت معماری، نمایشگاه، سالن غذاخوری دانشجویان و استادان، اتاق استادان و بخشی از اتاق های اداری در ساختمان ضلع شمالی در سه طبقه طراحی شده است.
سالن آمفی تئاتر، کلاس های دروس نظری، انبارها، ریاست پردیس و امور اداری در ساختمان مرکزی مجاور حیاط اصلی، در ضلع شرقی پردیس واقع شده اند. در محدوده جنوب شرقی نیز، در حجمی با دو طبقه کتابخانه و گروه های نمایشی و درشمال آن کارگاه مجسمه سازی جای گرفته اند. در ضلع جنوبی، ساختمانی در چهار طبقه به گروه طراحی صنعتی و کارگاه های مربوطه اختصاص یافته است. در ضلع غربی، در سه حجم مکعب مستطیل، با دو طبقه روی پیلوتی، آتلیه های معماری، قرار دارند. جهت گیری این ساختمانها به گونه ای است که بیش ترین نورگیری آنها، از جبهه های شمالی و جنوبی باشد. بنابراین در امتداد محور شرقی - غربی توسعه یافته اند.
سامان دهی فضایی عناصر مجموعه
- بررسی برنامه فضایی عناصر مجموعه
برای بررسی این مورد، آشنایی مختصری با نظام آموزشی رشته معماری در آن دوران مفید به نظر می رسد. برنامه آموزشی دانشکده هنرهای زیبا، در سال های اولیه تأسیس، برگرفته از برنامه آموزشی مدرسه «بوزار» پاریس در فرانسه بود که تأکید اصلی آن بر طراحی و راندوی پروژه های معماری با دست آزاد بوده است. در این روش، هر آتلیه به یک استاد تعلق داشت. دانشجویان از مبتدی و تازه وارد تا آنهایی که در مرحله پایان تحصیلات خود بودند، در آن ثبت نام کرده و همگی با هم در آتليه حضور داشتند. به این ترتیب، دانشجویان سال های پایین تر، در ارتباط مستقیم با تمرین ها و تکلیف های دانشجویان سال بالایی قرار می گرفتند. استاد به تنهایی یا به همراه دستیاران خود، آتلیه را اداره می کرد. در این روش به فضاهای وسیعی برای استقرار و تمرین دانشجویانی که در سالهای مختلفی از تحصیل قرار گرفته اند، نیاز است. به عنوان نمونه برخی از آتلیه های معماری پردیس هنرهای زیبا، حدود 380 تا 400 متر مربع مساحت دارند.
نتیجه و محصول یک سال یا یک ترم تحصیل دانشجویان، تعداد زیادی نقشه و تابلوهایی با ابعاد وسیع بود که ارزیابی، قضاوت و ارایه آنها به فضاهای بزرگ جانبی نیاز داشت. طراحی فضاهایی وسیع برای آتلیه ها، سالن قضاوت، کارگاه های هنرهای تجسمی، کتابخانه، سالن اجتماعات و نظایر آن، در کنار کلاس های دروس نظری و تشکیلات اداری از نیازهای اصلی طراحی این مجموعه بوده است. ساختار اصلی سامان دهی فضاها، به صورت خوشه ای است که راهرو(کلوناد) اصلی، به عنوان ستون فقرات یا محور و ساختمان ها به صورت شاخه ها می باشند و در طرفین آن، به صورت نامتقارن و با ابعاد مختلف قرار گرفته اند. در پلان مجموعه، مفاهیمی نظیر ریتم، سلسله مراتب، محور بندی، حجم های پر و خالی، تشابه و تکرار عناصر وجود دارد. آتلیه های معماری و فضاهای سبز بین آنها، نمونه هایی از تشابه و تکرار می باشند. شکل گیری عناصر، در امتداد محور راهرو، نوعی ریتم به حساب امده و جانمایی عناصر، سلسله مراتب آنها را یادآور می شود. در بین احجام ساختمانی، هر جا امکانی وجود داشته، فضای منفی به عنوان فضای سبز مطرح شده است. فضاهای منفی در تعریف و ایجاد روحیه ای متفاوت برای فضاهای مثبت به کار رفته و فضاهای مثبت، عملکرد مفید بودن، زیبایی و تنوع خود را از فضاهای منفی کسب می کنند.
عناصر و تکنیک های شاخص مجموعه
- سبک و روحیه حاکم بر مجموعه
با توجه به این که بخش های مختلف مجموعه در طول چندین سال، به تدریج ساخته شده است، هماهنگی بین بلوک های ساختمانی در درون پردیس هنرهای زیبا و هماهنگی با دیگر ساختمان های موجود در سایت دانشگاه تهران مشاهده می شود. خلوص احجام، دسته بندی عملکردها، عدم استفاده از تزیینات، ساختار هندسی و مدولار پلان ها، مفهوم پلان آزاد، سادگی بدنه ها و تناسبات عمودی و افقی، بیان گر تأثیر جنبش معماری مدرن و گرایش هایی که بر عملکردگرایی در معماری تاکید بیشتری دارند، در طراحی مجموعه می باشند.
- نوع و نحوه به کارگیری مصالح غالب در مجموعه
سازه بناها از بتن مسلح است و ترکیبی از اندودهای سیمانی به همراه بازشوهای شیشه ای، مصالح اصلی نمای ساختمان ها را تشکیل می دهند. مجموعه از کیفیت و ظرافت های اجرایی مطلوبی برخوردار است. برخی از جزییات این مجموعه ،جزء درست ترین جزییات ساختمانی موجود در بناهای مشابه خود می باشند. جزییات نصب پنجره ها ، اجرای سایبان ها و تیغه های آفتاب شکن، از مهم ترین جزییات اجرایی ساختمان های این مجموعه می باشند.
- تحلیل و ارزیابی نماهای مجموعه
به علت ترکیب احجام متنوع و متعدد در این مجموعه، با نمای اصلی و غالب مواجه نیستیم، بنابراین اصول مشترک در طراحی نماها بیان می شود ترکیبی از خطوط راست گوشه با تاکید بر تناسبات عمودی نماهای اصلی بلوک ها را تشکیل می دهند. پنجره های ردیفی با تکرار خود به صورت یک نوار افقی، نوعی تعادل بصری را ایجاد کرده اند . عقب نشینی پنجره ها و وجود عناصر عملکردی مانند سایبان ها و تیغه های آفتاب شکن، علاوه بر ایجاد تنوع و سایه روشن در سطوح وسیع، بر سبک بنا نیز تاکید می کند. قرار گرفتن بلوک های سه گانه B ،D ،C بر روی پیلوت و گستردگی پردیس هنرهای زیبا در امتداد محور شمالی - جنوبی، در کنار فضاهای سبز، تنوع و دیدهای بصری مختلفی را ایجاد کرده است. سایه عمیق و ممتدی که پیرامون راهروی ارتباطی ایجاد می شود، بر نقش ممتاز آن به عنوان مفصلی ارتباطی، تاکید دارد. همانگونه که ذکر شد، در انتهای غربی بلوک A و بر روی یک سکوی سنگی که به دلیل شیب زمین ایجاد شده است، طراحی سردری برای ورود به نمایشگاه، نقش کلیدی در پیوند پردیس هنرهای زیبا با محوطه دانشگاه ایفا کرده است.
منابع:
1- کتاب معماری معاصر ایران، ۷۵ سال تجربه بناهای عمومی، جلد یک، صفحه 118، وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی و معماری، 1388
2- ترجمه متن انگلیسی توسط وب سایت معماری معاصر ایران انجام گرفته است.
