توضیحات

موقعیت بنا در سایت
ساختمان کتابخانه مرکزی در بخش میانی پردیس دانشگاه تهران، در قطعه زمینی مستطیل شکل به ابعاد ۷۴*۶۴ متر، بنا شده است. این قطعه زمین از شمال به مسجد دانشگاه تهران و خیابان بیست متری اصلی شرقی-غربی پردیس دانشگاه، از شرق به دانشکده ادبیات و علوم انسانی، از غرب به دانشکده حقوق و علوم سیاسی و از جنوب به جایگاه برگزاری نماز جمعه، محدود شده است.

هندسه، شیب و عوارض طبیعی زمین
زمین مورد نظر مستطیلی به ابعاد ۱۰۴*۸۷ متر است که محور طولی آن در راستای محور طولی دانشگاه قرار گرفته و دارای شیبی معادل سه درصد از جهت شمال به جنوب می باشد. بیشترین اختلاف ارتفاع بین دو نقطه شمالی و جنوبی زمین، حدود چهار متر می باشد. ورودی اصلی ساختمان، همتراز با دسترسی واقع در ضلع شمالی زمین، قرار گرفته است.

شبکه ارتباطی سواره و پیاده داخلی مجموعه
با توجه به عملکرد ساختمان و لزوم دسترسی و ارایه خدمات آن به تمام دانشکده های واقع در پردیس مرکزی دانشگاه تهران، این بنا در بخش مرکزی دانشگاه جای گرفته است. این نحوه استقرار، امکان استفاده از نور شمال و جنوب را برای فضاهای داخلی به بهترین شکل، پدید آورده است. دسترسی اصلی به کتابخانه، به دلیل موقعیت قرارگیری بنا در مجموعه، از خیابان بیست متری شرقی–غربی درون پردیس دانشگاه و دسترسی فرعی از دو خیابان شمالی - جنوبی صورت می گیرد.

اصول کلی حاکم بر طراحی فضای سبز و محوطه سازی
نحوه قرار گیری بنا در سایت به گونه ای است که فضای سبز پیرامون آن ، تداوم فضای سبز دانشگاه و هماهنگ با آن می باشد. در گذشته، محل فعلی اقامه نماز جمعه تهران، به زمین چمن فوتبال دانشگاه اختصاص داشته است که در ترکیب با این بنا، علاوه بر ایجاد دید و منظر مناسب برای کاربران کتابخانه، دیدهای متنوعی نیز از نقاط مختلف سایت به مجموعه ایجاد می کرد. در حال حاضر محوطه سازی های مجاور ورودی اصلی در جبهه شمالی و نیز تراس بندی هایی که در مجاورت پل ورودی قرار گرفته اند، فضای سبز کتابخانه را تشکیل می دهند.

طرح معماری بنا
ترکیب دو حجم مکعب مستطیل با ارتفاع و ابعاد متفاوت و پوششی از سنگ و سرامیک های تزیینی، طرح کلی کتابخانه مرکزی را، تشكيل می دهد. این دو حجم دارای چهار و هشت طبقه هستند و به گونه ای ترکیب شده اند که قسمت هایی از بخش هشت طبقه با عقب نشینی چهارده متری از اضلاع بخش چهار طبقه، بر فراز آن استقرار یافته است.
به منظور سهولت در توضیح عملکردها، این دو بخش با حروف A و B نامگذاری شده اند. نماهای بخش A، به علت عقب نشینی بخش B از آن، دید را به خود معطوف کرده و بدین ترتیب بخش A، به لحاظ عملکردی و نحوه استقرار، بخش اصلی مجموعه محسوب می شود.

سامان دهی عناصر بنا
ایجاد فضاهایی مناسب بر اساس دسته بندی عملکردهای متنوعی مانند سالن اجتماعات، تالار کتب مرجع، مخزن های نگهداری کتاب، نمایشگاه، امور فنی و تاسیسات، بخش مرمت و نسخ خطی و نظایر آن به همراه کاهش تداخل عملكردها، تهویه، نورگیری و دسترسی مناسب از نیازهای اصلی طرح بوده است. عناصر فضایی در ساختاری منظم و مدولار بر اساس بیشترین هماهنگی با عناصر سازه ای و سلسله مراتب دسترسی، حول یک هسته ی مرکزی که دسترسی های عمودی (پله و آسانسور) در آن قرار دارند، سامان دهی شده اند.
نمایشگاه، رستوران و بخش های فنی در زیرزمین، سالن اجتماعات، دفاتر اداری و تالار نشریات در طبقه همکف،تالار کتب مرجع، سالن های قرائت، بخش امانات، سالن مطالعه انفرادی و سایت رایانه در طبقه اول بخش A قرار دارند. طبقه دوم تا هفتم در بخش B شکل گرفته اند. در طبقه دوم، تاسیسات، در طبقات سوم تا پنجم بینی مخزن کتاب های فارسی و لاتین، در طبقه ششم، سالن مطالعه ی پایان نامه ها و اسناد و در طبقه هفتم، آرشیو مطبوعات و مجلات جای گرفته اند. ارایه خدمات در کتابخانه به صورت سیستم بسته می باشد.(کتاب ها در مخزن ها وجود داشته و افراد به آن دسترسی ندارند). در این روش، بخش B نقش پشتیبانی را به عهده دارد.

بررسی کیفی فضاها
طبقه همکف
شیب زمین، اختلاف ارتفاعی حدود چهار متر را، بين شمال و جنوب زمین این بنا، ایجاد کرده است. دسترسی اصلی به بنا، در ضلع شمال ساختمان و از طریق یک پل انجام می شود. فضاهای اطلاعات، نگهبانی و كيفداری در طرفین ورودی قرار دارند. در جبهه ی شمال غربی این طبقه، تالار علامه امینی (سالن اجتماعات ۵۰۰ نفره) و اتاق های اداری (روابط عمومی، امور فارغ التحصيلان، فهرست نویسی و نظایر آن) قرار دارند، که در پلانی مربع شكل، تا جنوب ساختمان گسترش يافته اند.
تالار قرائت نشریات در شمال شرق و دفتر ریاست و بخش های اداری در جنوب شرقی این طبقه جای گرفته اند. پله اصلی ساختمان در محور ورودی، دسترسی به زیرزمین و طبقه اول را فراهم می سازد. پله های فرعی و آسانسورها در هسته مرکزی پلان مانند یک سیلندر، ارتباطات عمودی طبقات را برقرار می سازند. استقرار پلکان ارتباطی سه طرفه مقابل ورودی اصلی، از گسترش رفت و آمد و ازدحام جمعیت به دیگر بخش های کتابخانه جلوگیری می کند. ارتباط بصری و فضایی میان طبقات زیرزمین، همكف و اول، پله را به فضایی وحدت دهنده تبدیل کرده است.
روشنایی پله از چهار نورگیر سقفی گنبدی که بر بام آن تعبیه شده و با سطوح تزیینی و متخلخل پوشیده شده اند، تامین میشود. تالار علامه امینی به منظور برگزاری همایش های علمی و برگزاری سخنرانی، با ظرفیت ۵۰۰ نفر در طبقه همکف و زیر زمین، طراحی شده است. پلان سالن اصلی این تالار ، مستطیلی به ابعاد ۳۲*۱۸ متر است که دارای دو بخش مجزا با اختلاف ترازهایی معادل یک و نیم و چهار متر می باشد. بخش اول شامل هفت ردیف صندلی موازی به فاصله ۰.۸ متر است. در هر ردیف ۲۲ صندلی قرار دارد. راهرویی به عرض ۲.۴۰ متر، بخش اول را از بخش دوم جدا می کند.
بخش دوم، دارای دوازده ردیف صندلی به موازات یکدیگر است که در هر ردیف تعداد ۲۲ صندلی قرار دارد. مساحت صحنه معادل ۱۲۶ مترمربع می باشد. شیب مناسب سالن، دید مطلوبی را به صحنه، فراهم می سازد. راهرویی به موازات طول سالن در بدنه غربی طراحی شده که در مواقع خروج اضطراری، مورد استفاده قرار می گیرد. در طبقه همكف، ضلع جنوبی با عقب نشینی معادل ده متر، از دو طبقه اول و زیرزمین، متمایز شده است. استقرار سالن اجتماعات در طبقه همكف ضمن فراهم کردن ورود و خروج سريع، از انتقال ازدحام و سر و صدا به دیگر بخش ها از جمله سالن های مطالعه، جلوگیری می کند.

طبقه اول
بخش پذيرش و امانات کتابخانه ، سالن های کتب مرجع و نشریات، سالن مطالعه آقایان و خانم ها، میزهای جستجوی رایانه ای کتاب، برگه دان ها، تالار نسخ خطی و میکرو فیلم، تالار اطلاع رسانی (سایت کامپیوتر و اینترنت) در این طبقه جای گرفته اند.
فضای بین پله و آسانسورهای ارتباطی، در بخش میانی طبقه اول به پذیرش و امانات کتابخانه اختصاص یافته است. سالن مطالعه آقایان و خانم ها در جنوب غربی و تالار اطلاع رسانی در جنوب این طبقه قرار گرفته اند. این سالن ها فضاهایی با پلان مستطيل شكل هستند که روشنایی آنها با نورگیرهای سقفی و بازشوهای رو به جنوب تامین می شود. شبکه های متخلخل هندسی تزیینی که بر سقف و همچنین مقابل بازشوهای جنوبی و شمالی تعبیه شده اند، روشنایی غیر مستقیم فضاها را تامین می کنند و از این لحاظ نور کنترل شده ای را برای فضاها فراهم آورده اند. بخش کتب مرجع ، سالنی به ابعاد ۲۳*۴۳متر است که در شمال غرب این طبقه قرار گرفته است. قفسه های کتاب در فضاهای عقب نشسته ای که از ترکیب سازه و دیواره های پیرامونی بنا حاصل شده، جای گرفته اند. روشنایی سالن از بازشوهای شمالی و همچنین نورگیرهای سقفی تامین می شود. در دیوار غربی این سالن، با تعبيه بازشوها و عقب نشینی های U شکل، امکان استفاده از نور شمال و جنوب فراهم شده است.
در شمال بخش میانی این طبقه، فضاهایی به تالار نسخ خطی اختصاص يافته است. در شمال شرقی بخش میانی، اتاق های ویژه استفاده از میکرو فیلم با الگوی راهرو وسط شكل گرفته اند. قبلا از این فضاها برای مطالعه انفرادی استفاده می شد. مساحت اتاق ها بین شش تا ده مترمربع است و ظرفیت پذیرش چهار تا شش پژوهشگر را دارد. حد فاصل تالار ایران شناسی و بخش نسخ خطی و میکروفیلم در ضلع شرقی این طبقه، سرویس های بهداشتی آقایان و بانوان قرار دارند که از جداره خارجی ساختمان، معادل ۱۰ متر عقب نشینی کرده اند. این عقب نشینی با پلان U شكل، بهره گیری از نور شمال و جنوب را برای فضاهای واقع در این طبقه فراهم کرده است. دسترسی به بخش پذیرش و امانات به علت استقرار آن در بخش میانی، به راحتی میسر است و بدین لحاظ عامل وحدت و انسجام فضایی میان بخش های مختلف به شمار می آید.

طبقات دوم تا هفتم
محل نگهداری و مخزن کتاب ها، پایان نامه ها و آرشیو مجلات، در بخش B قرار دارد. پلان های این بخش به صورت تیپ طراحی شده اند. نور این فضاها، به وسیله یک سطح مشبک تزیینی که در شمال و جنوب این بخش و در فاصله حدود دو متری از پنجره ها قرار گرفته است، کنترل می شود. آسانسور های حمل كتاب، پله های اضطراری و دو آسانسور، ارتباط این بخش با بخش A را تامین می کنند.

زیرزمین
زیر زمین به استقرار بخش های خدماتی و فنی کتابخانه اختصاص یافته و اختلاف ارتفاعی معادل یک و نیم متر، این طبقه را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. در ضلع غربی بخش شمالی، ادامه تالار اجتماعات علامه امینی (که به علت شیب سالن، تا زيرزمین گسترش یافته است)، خروجی های اضطراری، ورودی تشریفات به سالن و سرویس های بهداشتی قرار گرفته اند واحد سمعی بصری و بوفه در ضلع شرقی بخش شمالی واقع شده اند. نمایشگاه، رستوران (در حال حاضر، فضای مرمت نسخ خطی)، پاویون ورودی تشریفات و بخشی از فضاهای اداری در بخش جنوبی این طبقه استقرار یافته اند. بخشی از تاسیسات مکانیکی مجموعه، در فضایی در زیر این طبقه تعبیه شده، که از انتقال صوت و حرارت به طبقات دیگر، جلوگیری میکند.

عناصر و تکنیک های شاخص بنا
استفاده از احجام خالص و تاکید بر آنها، در معرض دید بودن عناصر سازه ای و استفاده از آنها در طراحی معماری، به ویژه در طراحی نماهای شمالی و جنوبی، عدم به کارگیری عناصر و مفاهیم معماری گذشته، تاكيد بر لبه ها و کنج ها، استفاده از سطوح وسیع شیشه ای که سبب ایجاد یک بنای تندیس گونه شده است، بیان گر تاثير جنبش معماری مدرن بر طراحی بنا می باشند. اتصال بنا به محوطه از طریق یک مفصل، پل، و ظرافت های فنی و اجرایی، این ساختمان را به صورت یک ماکت با مقیاس واقعی نمایش می دهد.
نوع و نحوه به کارگیری مصالح غالب در بنا ساختمان از کیفیت اجرایی مطلوبی برخوردار است. اجرای نقوش تزیینی هندسی در نما با سرامیک و نورگیرهای گنبدی در سقف، پله اصلی و پله های نمایان در گوشه های بیرونی بنا و شكل، محل قرارگیری و جزییات نصب بازشوها، تاسیسات و ساختارهای اطفای حریق، شاخص ترین جزییات اجرا شده در این ساختمان، به شمار می آیند.

تحلیل و ارزیابی نماهای بنا
نماهای شرقی و غربی با عدم تعبيه روزنه های وسیع بر آنها از نماهای شمالی و جنوبی متمایز شده اند. در نماهای شمالی و جنوبی، نسبت ارتفاع به عرض نماها یک به پنج می باشد، که تاکیدی بر تناسبات افقی می باشد. نمایش عناصر سازه ای در سطح نماهای شمالی و جنوبی، سبب ایجاد قاب های مستطيل شكل متناسبی شده است. در نمای شمالی بخش A، پنجره های وسیع تالار ها، قرارگیری ورودی اصلی در امتداد یک پل و سطوح شیشه ای و مشبک های تزیینی که برخی از پنجره ها را می پوشاند، پایه ای را برای قرارگرفتن حجم صلب بخش B ایجاد می کند. در نمای جنوبی، عقب نشینی ۱۰ متری طبقه همکف از ضلع جنوبی، سایه عمیقی بر بنا ایجاد کرده است. پله های اضطراری نمایان که در چند گوشه ساختمان طراحی شده اند، باعث ایجاد تنوع بصری و پویایی نماها شده اند. تزیینات مشبک، علاوه بر ایجاد بافت در نما و کنترل نور، بر تنوع بصری بدنه های ساختمان افزوده اند. در طراحی بنا و نماهای آن، در ایجاد روحیه ای مدرن کوشش شده است که با روحيه نسبتا نئوکلاسیک ساختمان هایی که پیش از این بنا احداث شده بودند، در تمایز کامل قرار دارد و این بنا، معرفی کننده روح زمان خود می باشد.

منبع:
۱) کتاب معماری معاصر ایران، ۷۵ سال تجربه بناهای عمومی، جلد ۱، صفحات ۱۴۳-۱۵۴

مجله هنر و معماری ۱۳۴۸

متن زیر برگرفته از مجله هنر و معماری، شماره ۲ (تیر-مرداد-شهریور ۱۳۴۸)
طرح ساختمان کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
بهمن پاک نیا

هدف: تمرکز دادن کتب دانشگاه و ایجاد همکاری و هماهنگی بیشتر بین دانشکده های مختلف و بوجود آوردن مرکز تحقیقات و مطالعات متناسب بر اساس کتابخانه های دانشگاههای جهانی.

این بنا شامل قسمتهای زیر می باشد:
۱-قسمت عمومی
سرسرای ورودی با رختکن و اطلاعات و سرویسهای بهداشتی

۲- مخازن
۱-۲مخزن کتب جایی برای سیصد هزار جلد در ابتدای کار و توسعه تا یک میلیون جلد
۲-۲ مخزن کتب خطی و اسناد در جایی مطمئن برای بیست پنج هزار جلد
۳-۲ مخزن نشریات ادواری برای صد هزار جلد

۳- فهرست ها
۱-۳ محل فهرستهای مشترک کتابخانه های دانشگاه
۲-۳ محل فهرست کتابخانه مرکزی و اتاق های فهرست
۳-۳ محل قرض دادن کتاب و سفارشات
۴-۳ محل فهرستهای چاپی و کاتالوگها

۴- تالارهای قرائت
۱-۴ تالار اصلی برای ۵۰۰ نفر
۲-۴ تالار قرائت مجلات برای ۵۰ نفر
۳-۴ تالار قرائت اختصاصی استادان برای ۱۰۰ نفر
۴-۴ اتاقهای سمینار و اتاقک ای مطالعاتی و تحقیقاتی برای ۱۰۰ نفر
۵-۴ اتاق مباحثه و تبادل افکار با کافه تریا برای ۲۰۰ نفر
۶-۴ سالن کنفرانس برای ۵۰۰ یا ۶۰۰ نفر

۵- قسمت اداری
۱-۵- اتاق رئیس و معاون و روسای بخش و کارمندان
تعداد: در حدود بیست اتاق با سرویسهای لازم بهداشتی
۲-۵ سالن شورای کتابخانه و مطالعات علمی

۶- قسمت عکسبرداری
۱-۶ آتلیه عکاسی و تاریکخانه
۲-۶ اتاق مطالعه برای ده نفر
۳-۶ محل نگهداری عکس برای بیست هزار کتاب
۴-۶ اتاق میکروفیلمها
۵-۶ اتاق صفحه (دیسکوتک)

۷- قسمت مبادله و قرض
۱-۷ یک اتاق بزرگ و دو اتاق کوچک

۸- قسمت کتابشناسی
۱-۸ محل نگهداری کاتالوگها
۲-۸ محل فهرستها
۳-۸ محل کار در حدود دو یا سه اتاق

۹- قسمت تالار ایرانشناسی
۱-۹ تالار بزرگ برای نمایشگاه در حدود ۲۰*۱۵ که اطرافش دارای جعبه آینه های مقفل شیشه ای و میزهای قرائت باشد.

۱۰- قسمت ورودی کتاب و صحافی
۱-۱۰ سه اتاق بزرگ برای صحافی
۲-۱۰ لابراتوارهای لازم برای جلوگیری از بیدزدگی کتابها
۳-۱۰ سرویسهای لازم

۱۱- جای نگهداری صفحات موسیقی و غیره (دیسکوتک)
جای نگهداری صفحات و کابینهای استماع

۱۲-نمایشگاهها
در محل مناسبی نمایشگاههایی برای نمایش کتاب و تابلو وغیره باید پیش بینی گردد.

۱۳-قسمت سرویسهای عمومی تاسیساتی
مرکز تاسیسات حرارتی و تهویه مطبوع –برق- آتشنشانی  و غیره

۱۴- قسمت منزل سرایدار
طرح مزبور با مختصر تغییراتی در آن اجرا گردیده است.

English

Please click on the Link below to read the information in English Language.
Click Here!