توضیحات
حضور در هرمز ۰۲ – اقامتگاه ماجرا
ماجرای هرمز یک اقامتگاه فرهنگی است که توسط بخش خصوصی فعال در حوزه فرهنگ و در پی دعوت توسط گروه‌های هنری منطقه، که سال‌ها در محل این پروژه فرش خاکی اجرا می‌کردند، انجام شده و هدفش حضور مطابق با عرف هنرمندان و گردشگران و توانمندسازی مردم جزیره است. پروژه «ماجرا» بخشی از ایده «حضور در هرمز» است که از سال ۱۳۹۴ آغاز شده است و بر اساس طب سوزنی شهری نقطه‌های کوچک را در شهر تحریک می‌کند و با وصل کردنشان به هم در طول زمان جریان تغییر و گفتگو را راه می‌اندازد تا صدای مردم جزیره شود. این نقطه‌ها عبارتند از: مرکز موقت مشارکت مردمی در یک آب انبار متروک (۱۳۹۵)، مرکز فرهنگی رونگ (۱۳۹۶)، بازسازی خانه تاریخی جری پولاک (۱۳۹۷) و اقامتگاه ماجرا (۱۳۹۹) و پروژه‌های دیگر مثل یک مرکز مدیریتی، یک مرکز پشتیبانی فنی، مدرسه هنری و مرکز درمانی که برای آینده پیش‌بینی شده‌اند و برخی از آنها در حال ساخت هستند.
۱- چی به نفع منه، چی به نفع همه
در سیر تاریخی خلیج فارس دخالت و نفوذ دولت‌های بیگانه و جابجایی مکرر قدرت، موجب افول سکونتگاه‌های حاشیه آن شده است. هرمز هم چنین سرنوشتی را پشت سر گذاشته و امروز به جای رونق اقتصادی و بندر باشکوه گذشته، به عنوان اهرم فشاری سیاسی برای دولت ایران مشهور است و در حالی که اخیرا و پس از اجرای فرش‌های خاکی، طبیعتش برای گردشگران جذابیت پیدا کرده‌است. با وجود پیشینه تاریخی و طبیعت خارق‌العاده هرمز این جزیره با مشکلات اجتماعی و اقتصادی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. یک مداخله معماری چگونه می‌تواند الگویی برای سکونت در چنین بستری ارائه دهد که هم موجب رونق سکونتگاه شود و هم فشار مشکلات اجتماعی و اقتصادی را کمتر کند؟
در این رابطه دو نگاه رایج وجود دارد. اولی نگاهی است که اولویت را به جای تاثیرگذاری (کیفیت) به ابعاد و ارقام (کمیت) می‌دهد و به نگاه حکومت مرکزی ایران نزدیک است که به خاطر درگیری دائمی با فشارهای خارجی صلاحیت لازم برای ارائه یک پارادایم اجتماعی راهگشا را ندارد. نگاه دوم برخوردی است که فقر را رمانتیزه می‌کند و به بهانه بکر بودن خواهان حفظ وضع موجود و در نتیجه گرفتن شانس پیشرفت از مردم محلی است. اما آیا می‌توان فارغ از این دو نگاه، با دیدگاهی واقع‌گرا و با مطالعه و به کارگیری منابع موجود، آنها را برای نیازهای کنونی مردم به‌روز کرد و به بهینه اجتماعی رسید؟
هر بار با تعریف یک پروژه معماری، دوباره باید به این سوال‌ها پاسخ داد: مردم کیستند؟ چگونه زندگی می‌کنند؟ معماری چیست و چگونه با رویکردی که در پیش می‌گیرد آلترناتیوی سیاسی برای زندگی جمعی پیشنهاد می‌دهد؟ معماری در میان نیروهای بی‌شمار، از حکومت و قدرت و صاحبان سرمایه گرفته تا گروه‌ها و طبقات مختلف مردم، یک حلقه اتصال میانجی است و ظرفیت این را دارد که بین منافع غالباً متناقض این گروه‌ها، برای همزیستی امکان توافق ایجاد کند. در صورت فعال شدن این ظرفیت، گروه‌های مختلف با تامین منافعشان تاب‌آوری بیشتری پیدا می‌کنند و راه همزیستی و تحقق بهینه اجتماعی هموارتر می‌شود. در پروژه ماجرا چنین رابطه‌ای به کمک معماری بین گروه‌های هنری بندرعباس، که هرمز را با فرش خاکی به گردشگران شناسانده‌اند و مالک زمین پروژه هستند، تهرانی‌ها، که سرمایه و طرح را به هرمز برده‌اند و هرمزی‌ها، که همراه و شریک اجرای کار شده‌اند برقرار شده است.
در کشوری مانند ایران اگر رفاه را در سه سطح بقا، آسایش و لذت ببینیم هدف این است که همگان حداقل از آسایش بهره‌مند شوند و این به معنی تبدیل طبقه محروم به طبقه متوسط از طریق توانمند ساختن آنها، دادن قدرت انتخاب به آن‌هاست که معماری هم می‌تواند به این هدف کمک کند. امروز هرمز به دلیل نبود زیرساخت برای نوع خاصی از مخاطب است که يا با كوله پشتى است و يا به نوعى تارك جهان محسوب مى شود قابل دسترسی است. آزاد کردن جزیره برای دسترسی طبقه متوسط شهرهای مختلف ایران و جذبشان به این مقصد، اگر بدون سوء مصرف منابع طبیعی انجام شود، می‌تواند هم به خرج منابع مالی بیشتر در جزیره و درآمدزایی مردم محلی کمک کند و هم الگوی مناسبی را برای تولید طبقه متوسط در جزیره ارائه دهد. برای رسیدن به بهینه اجتماعی در ایران که سال‌هاست منابع اقتصادی ملی صرف اهداف سیاسی و ایدئولوژیک شده است بالا بردن تولید ناخالص داخلی در هر کنش اقتصادی نخستین اولویت است و هر پروژه معماری که این هدف را دنبال کند عاملیت اجتماعی نیز پیدا خواهد کرد.
پروژه ماجرا سعی می کند روش ساختی را پیشنهاد کند که اهداف زیر را محقق کند: ۱. ساخت ارزان که به لحاظ اقتصادی به سود کارفرماست. ۲. اختصاص سهم بیشتری از بودجه ساخت به نیروی کار محلی در برابر مصالح گرانقیمت که به سود مردم محلی است و ضمناً با آموزش مهارت های ساختمانی جدید به آن ها موجب توانمندسازیشان می شود، ۳. سناریو و سازمان فضایی منعطف و ضدضربه در برابر آینده که می تواند نیازهای پیش بینی نشده را تامین کند، این به سود کارفرما و جزیره است، ۴. استفاده از مصالح و نیروی کار ایرانی هزینه‌های حمل و ساخت را پایین می آورد و مولد است و باعث بالا بردن تولید ناخالص ملی می‌شود و نفع ملی را به همراه دارد.
۲- نادر خلیلی ها
ایده «حضور در هرمز» مربوط به فرآیندی ادامه‌دار است که هدفش قبل از ساخت بناها، مشارکت مردم و اعتمادسازی است. بومی‌های هر منطقه در برابر مداخلاتی که به ضررشان تمام شود مقابله می‌کنند، و اعتمادسازی تنها با مشارکت مردم هرمز و همسو شدن با منافع آنها می‌تواند صورت بگیرد. پروژه ماجرا به خاطر هماهنگی با طبیعت جزیره و پایداری زیست محیطی، به شکل گنبدهای ساخته شده به روش ابرخشت نادرخلیلی، خرد شده و مقیاسی انسانی دارد. گنبدهای ابرخشتی مثل آب انبارهای قدیمی موجود در شهر فرمی ساده و آشنا برای مردم هستند. با استقرار مجموعه در زمین پست، بنا هرچه بیشتر از تسلط به آدم‌ها پرهیز می‌کند و هژمونی قاطع پروژه‌های بزرگ را ندارد. ریزدانه بودن علاوه بر قابل تعمیم کردن پروژه و ایجاد انعطاف در سنارویو فضایی آن، با شیوه ساخت پیشه‌های خرد محلی متناسب می‌شود و امکان ورود آنها به پروسه ساخت را فراهم می‌کند. آمادگی آنها به لحاظ فنی با پروتوتایپ‌های کوچکتری مثل پروژه رونگ صورت گرفت.
این پروژه خلاقیت نادر خلیلی را در به کارگیری خاک در سکونتگاه‌های دائمی به روز می‌کند، و به دلیل آسانی آموزش و اپن‌سورس بودن فناوری ساخت، نیروهای غیرمتخصص جزیره را به استادکار خاک تبدیل می‌کند. این افراد نادر خلیلی‌های تکثیر‌شده‌ای هستند که می‌توانند برای خودشان و دیگران سازه‌هایی ارزان و بادوام با خاک بنا کنند. اسد گدری که با افتخار گنبد آبی رنگ ساخت خودش را به همه نشان می‌دهد، در بازسازی خانه خودش گنبدی برای سرویس بهداشتی در حیاط ساخته و کف واحدش را هم بتن رنگی اجرا خواهد کرد.
۳- آماس زمین
دانه‌های رنگارنگ خاک، ماسه، شن و سنگ هستند که گنبد نمکی جزیره و توپوگرافی حیرت‌انگیز رنگی آن را در همزیستی کوه و دریا به شکل اکوتونی کمیاب شکل داده‌اند. این مناظر حیرت‌انگیز، که هویت امروز جزیره را شکل می‌دهند، به دلیل سوء مدیریت با حضور بیشتر انسان‌ها در معرض خطر قرار گرفته‌اند.
در پروژه ماجرا با یک فرش اکوتونیک که از گره‌های دانه‌ای بافته شده مواجه هستیم. دانه‌های ماسه لایروبی اسکله هرمز در کیسه‌های شنی دانه‌های گنبدی که واحدهای فضایی پروژه هستند را ساخته‌اند، گویی خود زمین ورم کرده تا فضای اقامت به وجود آورد. حتی پی ساختمان هم از خاک کوبیده است. دانه‌های گنبدها در ساختاری مولکولی، ارگانیک و منعطف در قالب کولونی‌هایی کوچک به هم پیوسته‌اند و میزبان سناریوهای فضایی منعطف و قابل‌تغییرند و در کنار هم کل مجموعه را می‌سازند، مجموعه‌ای با مرزهای نامعین (بر خلاف فرش که قاب معین دارد) که می‌تواند نیازهای پیش‌بینی‌نشده را در خود جای دهد یا در صورت نیاز گسترش پیدا کند.
دانه ها در رشدشان شکل خطوط توپوگرافی کوه‌ها را که به دقت مطالعه شده‌اند (خطوط مدور، خط الراسی و خط القعری، خطوط آبراه‌ها، خطوط لکه ابری، خطوط نمک‌زار، خطوط حاصل از بافت‌ها، خطوط برش‌ها و خطوط حرف‌گوش‌نکن) به خود گرفته‌اند و قوس آشنای آب انبارها هم در این خط آسمان به عاریت گرفته شده. دانه‌ها رنگ‌های هرمز را هم بر اساس پالت رنگی مشخصی جذب کرده‌اند، با استفاده از رنگ‌های شیمیایی و بدون اینکه از خاک ارزشمند هرمز در ساخت‌و‌ساز استفاده شود.
خودبسندگی، عدم نیاز به حمل‌و‌نقل که در یک جزیره دور و کوچک اهمیتی دوچندان دارد، پایداری اقتصادی و ارزانی، استفاده از مصالح بازگشت‌پذیر، روش خاک کوبیده را به گزینه‌ای مناسب برای ساخت‌و‌ساز زیست محیطی بیرون حریم ۷۰ متری دریا تبدیل کرد، اگرچه همان طور که شیگرو بان می گوید هیچ نوعی از ساختن نمی‌تواند کاملاً زیست‌محیطی باشد. تراکم ساخت ۴۰ درصد باعث صرفه جویی در زیرساخت‌ها شده است. مشاور زیست‌محیطی پروژه هم برای تصفیه فاضلاب و استفاده از آن در آبیاری گیاهان و تولید کمپست از زباله‌های خوراکی برای استفاده در باغچه تمهیداتی اندیشیده است. او معتقد است این برخورد در مقایسه با روش‌های متداول می‌تواند به الگوی خوبی برای کاهش خطرات آلودگی دریا تبدیل شود.
۴- زیبایی فرآیندمحور، سناریوی تاب‌آور
بر خلاف پروژه‌های معمول ساحلی که برای برخورداری از دید بهتر به دنبال ساختن بلندتر و بزرگتر هستند، اقامتگاه ماجرا یک آرزوی معمارانه نیست که در کمپ فرش خاکی محقق شده بلکه فرم آن حاصل یک فرآیند است که «تحقیق برای طراحی» را دنبال می‌کند و استراتژی‌های مربوط به تولید ناخالص داخلی، توانمندسازی جامعه محلی و زمین آن را شکل می‌دهند.
به این منظور فضای هژمونیک معماری خرد شده تا با مقیاس قابل‌درک برای مخاطبان شکل «بافت» محله را پیدا کند. در قدم بعد واحدهای فضایی برای استقرار در طبیعت به شکلی ارگانیک سازماندهی شده‌اند و خطوط مدور توپوگرافی هرمز و فرم گنبد، که به واسطه آب‌انبار برای مردم آشناست، به دانه‌های فضا شکل داده‌اند و هماهنگی با منظر، خط آسمان کالبد این طرح را کامل کرده است. پرداخت فضایی و رنگ، از مسیرهای آبرفتی کوه‌ها پس از باران الهام گرفته است. این محله بدون حصار و بدون مرز، همچون میدان (field) ارگانیکی است که مرکز محله، میدان و کوچه دارد و قرار است کانون تعاملات هرمزی‌ها، بندری‌ها، بازدیدکننده‌های ایرانی و مهمانان خارجی باشد، و مردم هرمز در کوچه‌پس‌کوچه‌هایش از اثر خود در پروژه برای مهمانان بگویند و گفتمان سرحدی آرام آرام کمرنگ شود و جای خود را به رابطه افقی و برد-برد بدهد.
گزاره برگ
۱) بستر کلان
با توجه به موقعیت استراتژیک خلیج فارس، مرزهای آبی کشور از لحاظ امنیت، اقتصاد و تاریخ، حایز اهمیت هستند.
۱.۱) امنیت
طول سواحل جنوب کشور ۴۹۰۰ کیلومتر است که از این مقدار، ۲۲۳۵ کیلومتر، مربوط به سواحل خلیج فارس است.1 طول مرز آبی2 ایران با خلیج فارس با احتساب جزایر در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰کیلومتر است.3 جزایر خلیج فارس، از نظر حاکميت و کنترل آبراه بين المللي تنگه هرمز و همچنين کنترل تردد ناوگان بيگانه، اهميت ژئوپليتيکي ویژه‌ای می‌یابند.4
۱.۲) اقتصاد
توسعه‌ی اقتصادی به بالارفتن امنیت در مرزهای آبی کمک می‌کند. در سال‌های اخیر، کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، روی توسعه‌ی صنعت گردشگری سرمایه‌گذاری کرده‌اند. به عنوان مثال به نقل از پرتال رسمی دولت امارات متحده عربی، سرمایه‌گذاری‌های این بخش در شهر دبی تا سال ۲۰۲۷ سالانه ۷۴/۵ میلیارد درهم خواهد رسید.5 این در حالی است که ایران با داشتن بیشترین مرز آبی و بلندترین خط ساحلی (تصویر ۱)، با توجه به میزان استقرار جمعیت در خط ساحلی، کمترین بهره‌ی اقتصادی را از منابع خلیج فارس می‌برد. شایان ذکر است که در حال حاضر، كسر بزرگى از درآمد كشور از استخراج و خام فروشى منابع زيرزمينى به دست مى‌آيد كه ضمن آسیب‌زدن به طبیعت ثروت آیندگان را مصرف مى‌کند.
۱.۳) تاریخ
در سال‌های اخیر برخی کشورها برای تغییر نام خلیج فارس تلاش کرده‌اند.
۲) بستر میانی، استان هرمزگان، جزیره ی هرمز
۲.۱) استان هرمزگان
در طرح آمایش استان هرمزگان، به تبدیل شدن جزایر این استان به قطب گردشگری و تبادل سرمایه در جنوب کشور تاکید شده است.6 در سند راهبردی آمایش هرمزگان، تهیه شده در سال ۱۳۹۸، برای جزایر نقش گردشگری تا افق ۱۴۱۵ در نظر گرفته شده است. بند ۷ بیانیه‌ی چشم‌انداز این سند، جزایر را ارایه‌دهنده‌ی طیف متنوعی از خدمات گردشگری ساحلی و دریایی با تکیه بر خلیج فارس و رقابت‌پذیری با رقبای منطقه‌ای در نظر گرفته است. صفحه‌ی 15 همان سند بر توسعه‌ی گردشگری ساحلی و دریایی با کمک جذب سرمایه به ویژه برای احداث مراکز اقامتی در مناطق شرقی و غربی و جزایر تاکید می‌کند. جزیره هرمز در میان ۱۴ جزیره استان هرمزگان، یکی از ۸ جزیره‌ای است که سکنه‌ی بومی دارند. در ۶ جزیره‌ی فاقد سکنه‌ی بومی و جزیره‌ی ابوموسی، به دلایل نظامی و طبیعی امکان توسعه‌ی گردشگری وجود ندارد.
۲.۲) جغرافیای ساسی هرمز
در هجدهم تیرماه سال ۱۳۹۳، قانون الحاق جزیره هرمز به منطقه آزاد قشم در مجلس شورای اسلامی با ۱۴۸ رای موافق در مقابل ۶۱ رای مخالف با هدف توسعه‌ی مناطق مرزی و حفظ جمعیت پایدار در جزیره مطابق بند ۱۰ سیاستهای جمعیتی، تصویب شد. در این جلسه، آرای مخالف مربوط به نمایندگانی بود که به نظامی‌شدن هرمز معتقد بودند و موافقان به توسعه‌ی گردشگری و تبادل کالا رای دادند.7 در حال حاضر، وضعیت اقتصادی ناپایدار جزیره، یکی از عوامل افزایش جرایمی از قبیل قاچاق و صید غیر مجاز، توزیع مواد مخدر و فحشاست.
۲.۳) جغرافیایی طبیعی هرمز
مساحت جزیره‌ی هرمز حدود ۴۲ کیلومتر مربع است.8 هفت درصد از سطح جزیره‌ی هرمز، بافت شهری است.(تصویر ۲) جمعیت هرمز ۶۵۰۰ نفر است.9 سواحل هرمز، از سه ساختار اصلی زمین شناسی شامل ساحل ماسه‌ای- قلوه سنگی: ۵۲ درصد، سنگی- صخره‌ای: ۴۰ درصد و گلی: ۸ درصد، تشکیل شده است.10 (تصویر ۳) خاک رنگی هرمز به صورت مجاز و غیر مجاز استخراج می‌شود. به تخمین استانداری هرمزگان در سال ۹۸، حدود ۱۸ تن خاک رنگی توسط گردشگران از جزیره خارج شده است، بخشی از این خاک از مردم خریداری شده و بخشی توسط توریست‌ها برداشت شده است.
جنگل‌های مانگرو، آب‌سنگ‌های مرجانی و زیستگاه‌های لاک‌پشت‌های سبز و لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی11 و خاک سرخ، منابع طبیعی سواحل هرمز هستند. آبهای نزدیک به ساحل این جزیره زیستگاه شکم‌پایان، خارپوستان و سخت‌پوستان است. ارتفاعات جزیره نیز زیستگاه جبیر و خرگوش است. مجموعه‌ی این ویژگی‌ها بخشی از جزیره را به منطقه‌ی حفاظت شده تبدیل کرده است.12 (تصویر ۴)
۲.۴) چالش های اقلیمی هرمز
پوشش گیاهی قالب جزیره، درخت کهور پاکستانی (آمریکایی) (Prosopis cineraria) است که گیاهی حساسیت‌زاست و می‌تواند با غیر قابل نفوذکردن خاک مجاور ریشه‌هایش تا شعاع ۱۵ متری مانع رشد سایر گونههای گیاهی شود و به زیرساختهای شهری از جمله لوله‌های آب و مسیرهای فاضلاب آسیب می‌رساند.13 نام این گیاه در بانک اطلاعات جهانی گونههای مهاجم (GISD ۲۰۱۰) گنجانده شده است.14
صید آبزیان با تورهای کوچک و غیر مجاز، برداشتن تخم لاک‌پشت‌ها، شکار جبیر15، استخراج خاک رنگی و دفع غیر اصولی زباله از مشکلات هرمز است. (CBD GUIDLINE/Baseline information-f) در نتیجه، عادات جدید آهوهای بومی جزیره به تغذیه از زباله‌ها بر سلامت آنها تاثیر منفی گذاشته و نیاز به بررسی و ارائه‌ی راه حل دارد. درحال حاضر هیچ تصفیه‌خانه‌ی فاضلاب خصوصی در جزیره وجود ندارد و طرحی برای تفکیک یا بازیافت زباله در دسترس نیست.
۲.۵) گردشگری هرمز
با توجه به طرح آمایش سرزمین و مصوبه‌ی تیرماه نود و سه مجلس شورای اسلامی، نقش گردشگری برای هرمز به عنوان موضوعی امنیتی-توسعه‌ای در نظر گرفته شده است. در همین راستا ۳۷ پروژه‌ی گردشگری در جزیره‌ی هرمز تعریف و اراضی آن واگذار شده است، برخی تسهیلات بانکی نیز دریافت کرده‌اند اما هیچ یک به سرانجام نرسیده‌اند.
۵۰ درصد از مردم هرمز بخشی از درآمد خود را از گردشگری (به جز اقامت گردشگر) به دست می‌آورند.16 طبق آمار سازمان بنادر و کشتی‌رانی، در پنج‌سال گذشته به طور متوسط سالانه 40 درصد به مسافران جزیره افزوده شده است. در سال ۱۳۹۸، یک میلیون سفر (ورود و خروج) از اسکله هرمز ثبت شده است که ۲۰% از این تعداد، افراد بومی جزیره بوده‌اند. به عبارتی ۴۰۰ هزار مسافر در این سال از جزیره بازدید کرده است که متوسط روزانه ۱۰۹۵ نفر است. با در نظر گرفتن فصول گردشگری در هرمز که حدود ۷ ماه است، متوسط روزانه ۱۸۰۰ نفر قرین به واقعیت است. طبق آمار سازمان بنادر و کشتی‌رانی، روز ۴ فروردین ۹۸، تعداد ۱۸۰۰۰ سفر ثبت شده است. به عبارتی در این روز تقریبا ۹۰۰۰ گردشگر وارد جزیره شده‌اند.
در حال حاضر، جزیره دارای یک هتل17 با ۱۴ اتاق و یک متل18 با ۴ سوییت و ۵ اتاق و ۱۵ اقامتگاه و هاستل است. ۱۵ هاستل ذکر شده همگی متعلق به افراد غیر بومی است.19 با احتساب نزدیک به ۴۰ اتاقی که مردم از منزل مسکونی خود در روزهای شلوغ به مسافران اجاره می‌دهند کل ظرفیت اقامت، کمتر از ۲۵۰ نفر است. به عبارت دیگر، اغلب گردشگران ذکر شده، یا اقامت شبانه در جزیره ندارند یا در کمپ‌ها اسکان می‌یابند.
گردشگران، خانواده‌ها، کودکان، اقشار حساس و یا دارای برخی بیماری‌ها و معلولیت‌ها، سالمندان و... امکان اقامت بسیار محدودی در جزیره دارند و محل اقامت خود را در قشم یا بندرعباس می‌گزینند و معمولا با تورهای یک روزه به سیاحت هرمز می‌روند. با توجه به امکانات اقامت حداقلی، هرمز مقصد گردشگران با کوله‌پشتی است. گردشگران با کوله‌پشتی اغلب به جامعه‌ی محلی آسیب نمی‌رسانند (CBD GUIDLINE/B-1-b) اما هزینه‌ی گردشگری با کوله‌پشتی، تا یک بیستم گردشگر معمولی، است.20 گردشگر با کوله‌پشتی حداقل هزینه را در مقصد می‌کند، آنها در ایران بین روزی ۱ تا ۱۰ دلار هزینه می‌کنند. حضور گردشگر عرفی در جزیره به دستیابی سایر مشاغل جزیره به منابع اقتصادی کمک خواهد کرد.21
با توجه به پتانسیل های گردشگری و محدودیت زیرساختهای موجود هرمز در این حوزه، ایجاد گستره‌ی وسیعی از امکانات رفاهی برای فراهم‌آوردن شرایط مناسب پذیرایی از گردشگران و در نظر گرفتن تنوع در مقصد برای اقامت‌های کوتاه‌مدت و درازمدت در کنار اصول رهیابی به ژئوتوریسم مورد توجه بوده است.22
۳) بستر خرد: پروژه حضور در هرمز
۳.۱) چشم انداز طرح حضور در هرمز
به منظور افزایش احتمال تحقق‌پذیری و ایجاد امکان پایش،"حضور در هرمز" به صورت یک پروژه‌ی شهری با رویکرد مداخلات نقطه‌ای تعریف شد. حضور در هرمز، یک پروژه‌ی گردشگری است که اقامت گردشگر و حضور او در محیط میزبان را در سه نقطه مدیریت و پایش می‌کند. "رونگ"، مرکز مشارکت و تعامل مردم هرمز و گردشگران است و در "بادبان" آموزش منابع انسانی، پایش و مدیریت این پروژه‌ی توسعه‌ی گردشگری انجام می‌شود. "ماجرا" بخش اقامتی آن است.
مساحت زمین پروژه ماجرا، تقریبا ۱۰۰۰۰ مترمربع است که برابر با ۰/۰۰۰۲۴ یا کمتر از بیست و پنج صدهزارم از مساحت جزیره است. زیربنای پروژه، تقریبا ۴۰۰۰ متر است که برابر با ۰/۰۰۰۰۹۵ یا کمتر یک صدهزارم از مساحت جزیره است. پروژه ماجرا، شامل ۱۷ سوییت اقامتی، با ظرفیت ۸۴ نفر است. هزینه ساخت این پروژه ۱۸ میلیارد تومان است که بدون استفاده از تسهیلات انجام شده است.
۳.۲) مطالعات پایه طرح حضور در هرمز
مطالعات اولیه حاکی از اهمیت مسایل اجتماعی و زیست‌محیطی در جزیره است به طوری که صنعت گردشگری در جزیره به عنوان یک تهدید، امکان آسیب رساندن به آن را دارد. برای مطالعات اجتماعی، مردم‌نگاری و مردم‌شناسی23 با روش‌های مشاهده‌ی مشارکتی و مصاحبه‌ی عمیق انجام شده است. در این روش، زندگی روزمره افراد با هویت مشخص، برداشت و سپس تحلیل می‌شود. روشی از پایین به بالا که بر مبنای واقعیت‌های میدانی پیش می‌رود. فرد با شخصیت و احساسات خود موضوع شناخت است و بدل به عدد و داده آماری نمی‌شود. مطالعات نشان می‌داد یکی از علل عدم رضایتمندی و اعتماد به نفس بین مردم جزیره، پایین بودن سطح مهارت‌ها و توانمندی‌ها است که توقف مشاغل غیر رسمی از حوزه‌ی تبادل کالا از سال ۱۳۸۴ دلیل آن است. نیروهای خارجی نیز عموما با هدف کسب منافع یک‌سویه به جزیره وارد شده‌اند؛ لذا مردم، به غریبه‌ها بی‌اعتمادند و آنها را «سرحدی» می‌نامند. از این رو، ایجاد اشتغال پایدار، با هدف آموزش مهارت، تقویت عزت نفس و ایجاد رابطه‌ی سودرسان بین مردم جزیره و سایر جوامع، به عنوان برنامه‌ی حضور در هرمز، انتخاب شد.
نتیجه‌ی مطالعات پایه مبین این نکته است که مشارکت مردم در عملیات ساخت و بهره‌برداری این مجموعه و حضور گردشگر فرهنگی برای جزیره یک فرصت است. همچنین با توجه به نبودن اقامتگاه استاندارد در جزیره، این مجموعه مخاطب‌های این اقامتگاه‌ها را جذب خواهد کرد و تهدیدی برای اقامتگاه‌های خانگی محلی متعلق به مردم هرمز و هاستل‌های تهرانی‌ها محسوب نمی‌شود.
۳.۳) برنامه ریزی، طراحی و اجرای حضور در هرمز ۲ (ماجرا)
۳.۳.۱) عاملیت مولفه های تاثبرگذار
در طراحی معماری این مجموعه به شکل داوطلبانه به مولفه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی عاملیت داده شده است. این عاملیت با «راهنمای تنوع زیستی و گردشگری» (CBD Guidelines in Biodiversity and tourism development) و راهنمای عمل IUCN برای گردشگری پایدار (Sustainable Tourism Charter) تطبیق یافته است.
۳.۳.۱.۱) مسائل شهرسازی و زیست محیطی
طبق تصویر ۴ و براساس مطالعات منتشر شده24، ساحل پروژه در محدوده‌ی ساحل‌های سنگی-شنی است که زیستگاه هیچ یک از گونههای خاص و جزو محدوده‌ی حفاظت‌شده محسوب نمی‌شود. . (CBD GUIDLINE-41)
در اسناد سازمان امور اراضی جهاد کشاورزی قشم، محل اجرای پروژه، توده‌ی سنگی و از نظر وضعیت و گرایش پوشش گیاهی، «خیلی فقیر» و با گرایش منفی و در محدوده R۳-۴ (مرتع با کمتر از ۵% تاج پوشش) ذکر شده است. طبق قانون اراضي مستحدث و ساحلي مصوب ۱۳۵۴/۴/۲۹حفظ فاصله‌ی شصت متر از بیشترین پیشروی آب دریا ، در سواحل خلیج فارس و دریای عمان لازم‌الاجراست. نزدیکترین نقطه پروژه‌ی ماجرا، ۷۱ متر از خط پیشروی دریا در حالت مد دریا فاصله دارد. طبق قوانین راهداری، هرگونه ساخت و ساز در حریم ۱۰۰ متری جاده ها ممنوع است.25 نزدیکترین فاصله‌ی پروژه‌ی ماجرا از جاده، ۱۳۰ متر می‌باشد.
۳.۳.۱.۲) طراحی بارگزاری کالبدی
پراکندن احجام معماری و ایجاد یک بافت، امکان دست‌نخورده ماندن بخش‌هایی از زمین و حفظ حداکثری اکوسیستم را فراهم کرده است. (CBD Guideline 49-e-h) در اغلب پروژه‌های ساختمانی کشور، تراکم، ۱۲۰% در نظر گرفته می‌شود و در دو طبقه با سطح اشغال ۶۰% ساخته میشوند. تراکم پروژه‌ی ماجرا ۴۱% است؛ ۵۹% درصد از زمین پروژه فضای باز است و ۲۲% از آن، به فضای سبز اختصاص دارد. تمام سطح فضای باز پروژه، بدون هیچ‌گونه حصار و دروازه‌ای در ارتباط مستقیم با محیط طبیعی اطراف قرار دارد و از خارج از محوطه قابل دسترس است. هیچ مسیر دسترسی به دریا برای مردم محلی مسدود نشده است. (CBD GUIDLINE-49-g). طراحی مجموعه با هماهنگی منظر جغرافیایی، خطوط و عوارض زمین و حریم ها و خط آسمان جزیره صورت گرفته است. (CBD GUIDLINE-49-h)
۳.۳.۲) زیر ساخت های پروژه
۳.۳.۲.۱) استفاده از زیرساخت های شهری
ساخت مجموعه، احداث هیچ زیرساخت جدیدی از جمله فرودگاه و راه آسفالت به جزیره تحمیل نکرده است و در محل مورد نیاز، راه‌های شوسه (خاک کوبیده)ی موجود، احیا شده‌اند. انشعابات پروژه‌ی ماجرا، مجاور زیرساختهای موجود جزیره تحویل گرفته شده و خطوط انتقال با هزینه‌ی خصوصی اجرا شده است. ظرفیت برق مصرفی پروژه نیز ۷۰۰ کیلوولت‌آمپر است. طراحی اولیه بر اساس تولید برق توسط ژنراتور در سایت صورت پذیرفت. بخشی از آب مصرفی پروژه قرار است از انشعاب یک اینچی، ۴ ساعت از شبانه‌روز با قیمت ۴ برابر تعرفه‌ی مسکونی، توسط شرکت آب و فاضلاب جزیره تامین شود.
۳.۳.۲.۲) مدیریت مصرف منابع در پروژه
در جهت کاهش برق مصرفی پروژه، مصالح مورد استفاده، از دسته‌ی مصالح با اینرسی حرارتی بالا انتخاب شدند تا ساعات استفاده از سیستم‌های تهویه‌ی مطبوع را کاهش دهند. همچنین، مقاومت حرارتی (توان متریال ها در حفظ انرژی ) به دلیل ضخامت دیوارها در این پروژه، بالا است و موجب صرفه جویی در مصرف انرژی به منظور کنترل اقلیمی فضاهای داخلی خواهد شد. بخشی از فضاهای پشتیبانی مجموعه از جمله لاندری که مصرف انرژی و تولید فاضلاب بیشتری دارند، در بافت شهری پیش‌بینی شده‌اند. این فضاها با همکاری مردم بومی فعالیت می‌کنند.
زنان در جامعه‌ی ایران، از سواحل عمومی به وسعت مردان استفاده نمی‌کنند. از این رو، فضای محصورِ آفتاب‌گیر در مجاورت آب، جهت استفاده‌ی آنها در نظر گرفته شده است؛ اما استخر، به حوضی با حجم ۵ متر مکعب تقلیل یافته است تا در مصرف آب صرفه‌جویی شود. با همین هدف، سیستم آبیاری قطره‌ای متناسب با نیاز گیاهان مجموعه، طراحی شده است که از فاضلاب تصفیه شده در کنار آب حاصل از میعان دستگاه‌های تهویه مطبوع، تغذیه می‌شود. در راستای فرهنگ‌سازی، در سوییت‌های پروژه وان در نظر گرفته نشده است. با تمهیدات اجرا شده، سرانه‌ی مصرف آب در پروژه‌ی ماجرا ۳۰۰ لیتر به ازای هر اتاق در روز پیش‌بینی می‌شود که ۱۰۰ لیتر از آن از تصفیه‌ی فاضلاب تامین می‌گردد. این در حالی است که سرانه‌ی مصرف آب در هتل‌ها، اغلب بین ۲۰۰ تا ۶۰۰ لیتر به ازای هر اتاق در روز است.26 این میزان در هتل‌های لوکس مناطق گرمسیری به ۸۰۰ لیتر نیز می‌رسد.27
۳.۳.۲.۳) مدیریت پسماند
مطابق با میزان برآورد فاضلاب تولیدی، ، پکیج تصفیه فاضلاب با مکانیزم ازن‌زنی پروژه با ظرفیت متوسط روزانه ۲۰ متر مکعب راه اندازی گردیده است. (CBD GUIDLINE-41-l-q) فاضلاب آشپزخانه نیز با یک دستگاه چربی‌گیر به ظرفیت 8 متر مکعب تصفیه می‌گردد. این تجهیزات از شرکت کاووش آب صنعت لوتوس خریداری شده است. یک دستگاه کامپوستر به ظرفیت ۵۰ کیلوگرم نیز به منظور تبدیل پسماند تر آشپزخانه به کود طبیعی در نظر گرفته شده است.
۳.۳.۳) تکنولوژی ساخت، مواد و مصالح
۳.۳.۳.۱) روش اجرا
با هدف آموزش مهارت، توانمندسازى و حرفه‌مند کردن مردم، تکنولوژی ابرخشت که توسط نادر خلیلی طراحی شده است، به عنوان پایه‌ی تکنولوژی ساخت پروژه‌ی ماجرا در نظر گرفته شد (Guideline -49-e)، که امکان دخیل شدن نیروهای محلی در پروسه‌ی ساخت پروژه را فراهم می‌کند. برای به دست‌آوردن منظر جغرافیایی هماهنگ با زمینه و خط آسمان مورد نظر، تیزه‌ی گنبد در تکنولوژی ابرخشت اندکی تغییر شکل یافت. روش جدید، امکان ساخت گنبد‌هایی با شعاع بزرگتر و ارتفاع کمتر را فراهم کرد.
مجری پروژه، با مدیریت انستیتوی Cal-earth در ارتباط بوده است. مجموعه‌ای با نام رونگ به عنوان پروتوتایپ عینا به این روش در سال ۱۳۹۶ ساخته شد که در هماهنگی با مجموعه‌ی Cal-earth در پلتفرم آنها نمایش داده شده است.28 پی‌ها به روش پیشنهادی ابرخشت و به صورت موازی، روی زمین اجرا شده است و امکان جمع‌آوری دارد. با توجه به اهمیت خاک در منطقه، این ماده، از ترکیب مصالح ساخت ابرخشت حذف و به حجم ماسه‌ی مصرفی افزوده شد.29 از انواع خاک‌های جزیره یا مصالح طبیعی که از جزیره استخراج می‌شود و به آن آسیب می‌رساند، در اجرای پروژه استفاده نشده است. (CBD GUIDLINE-3-b)
۳.۳.۳.۲) پالت سیمان
۳.۳.۳.۲.۱) سیمان
میزان سیمان مصرفی در ابرخشت پروژه، ۱۰ درصد است. در روش اجرای ابرخشت، هر چه درصد خاک رس کاهش یابد، برای ایجاد چسبندگی، استفاده از سیمان بیشتری توصیه شده است.30 بسته به نوع خاک مورد استفاده، به منظور افزایش مقاومت فشاری می‌توان از ۶ تا ۱۵ درصد سیمان پرتلند استفاده کرد.31 در مجموع، ۷۷۵۰ پاکت سیمان پورتلند تیپ ۲ از برند سیمان هرمزگان، در گونی‌های ابرخشت مصرف شده است که برابر است با ۱/۹ پاکت سیمان به ازای هر متر مربع زیربنا. برای دوام این فن‌آوری و امکان استفاده در این ابعاد، مطابق با دستور‌العمل موجود، از پلاستر ماسه سیمان استفاده شده است.32 میزان سیمان استفاده شده در نازک‌کاری پروژه، ۳۰ کیلوگرم معادل ۰/۶ پاکت به ازای هر متر مربع از فضای ساخته شده است. در مجموع به ازای هر متر مربع از زیربنای پروژه‌ی ۲/۵ پاکت سیمان مصرف شده است. در سازه، سفت‌کاری و نازک‌کاری یک ساختمان معمولی با بلوک و نمای سیمانی، به ازای هر متر مربع تقریبا ۲۷۰ کیلوگرم معادل ۵/۴ پاکت سیمان مصرف می‌شود که بیش از دو برابر سیمان مصرفی این پروژه است. سیمان مصرفی برای هر متر مکعب فضای پروژه 0/55 پاکت است، در حالی که در یک ساختمان اسکلت بتنی رایج، به ازای هر متر مکعب فضا، ۱/۸ پاکت سیمان استفاده می‌شود.
۳.۳.۳.۲.۲) شن و ماسه
عملیات لایروبی کانال اسکله‌ی هرمز از بهمن‌ماه سال ۱۳۹۶ با حجم ۱۷۲ هزار متر مکعب آغاز شده است. بخشی از ماسه مورد نیاز اجرای ماجرا از این مجموعه خریداری شده است. برای ساخت این پروژه ۴ بارج33 ، معادل ۸۰۰۰ تن مصالح اغلب شن و کمبود مقدار ماسه وارد شده است. شرکت تامین‌کننده‌ی این مصالح نویدرویان و زیتون‌رودان بوده است و حمل آن توسط شرکت پرهام‌کرانه‌کیش صورت گرفته است.
۳.۳.۳.۲.۳) فولاد
از مجموع ۲۰۰ گنبد اجرا شده در پروژه، در بخش فوقانی ۷۷ گنبد (بالاتر از ارتفاع ۳/۵ متر) ، از سازه‌ی فولادی استفاده شده است. ارتفاع میانگین فضاهای پروژه‌ی ماجرا، ۴۵۵ سانتیمتر است. هدف از این تنوع شکل در خط آسمان، هماهنگی با منظر جغرافیایی بوده است. در این روش، مجموعا ۳۳۱۰۰ کیلوگرم معادل ۸/۳ کیلوگرم بر متر مربع فولاد مورد استفاده قرار گرفته است. میزان فولاد مصرفی در یک ساختمان اسکلت بتنی با ابعاد متعارف، ۵۰ کیلوگرم بر متر مربع است. میزان فولاد مصرفی در یک ساختمان اسکلت فلزی با ابعاد متعارف، ۶۵ کیلوگرم بر متر مربع است.
در مجموع، هزینه‌ی مصالح مصرفی پروژه، تقریبا برابر با نصف هزینه‌ی مصالح مصرفی در پروژهای با ابعاد مشابه، تکنولوژی رایج و در رده‌ی متوسط است. همچنین، استفاده از روش ابر خشت، سبب کاهش تنوع مصالح مصرفی شد که حمل و نقل و رسیدن مصالح به محل پروژه را تسهیل کرد. (CBD GUIDLINE-49-f)
۳.۳.۳.۲.۴) رنگ
رنگ به عنوان یک شاخص در هرمز که هم‌زمان هویت آن را می‌سازد و استخراج آنها از معادن طبیعی یک تهدید است، در شرح و بسط معماری پروژه به کار بسته می‌شود. در رنگ‌آمیزی داخل، نما و محوطه‌ی ماجرا، از رنگ‌های ساختمانی استفاده شد و از منابع معدنی موجود استفاده نشده است.
۳.۳.۴) مشارکت نیروی انسانی در ساخت
اجرای سازه، سقف و دیوارچینی به صورت هم‌زمان در روش ابرخشت امکان آموزش افراد محلی را بالا برد و تنوع فعالیت‌هایی که توسط افراد غیر متخصص قابل اجرا باشند را کاهش داد. (CBD GUIDLINE-49-e)
در روش اجرای پروژه، فعالیت نیروی انسانی جایگزین مصالح متنوع و گرانقیمت می‌شود. لذا متوسط تعداد روزانه‌ی کارگران درگیر در پروژه، بیش از دو برابر متوسط تعداد روزانه‌ی کارگران در پروژهای با ابعاد مشابه و فن‌آوری رایج، و هزینه‌ی مصالح پروژه تقریبا نصف آن است. این پروژه با مشارکت ۳۸۰۰۰ نفر روز کارگر تکمیل شده است. در روند اجرای پروژه، در روزهای اوج کار، روزانه ۵۰ نفر از مردم بومی در حال فعالیت بوده‌اند که شامل کارگران دایمی و کارگران فصلی که شغل اول‌شان ماهیگیری است می‌شود. در مجموع، ۴۰ نیروی کار ساده به نیروی کار ماهر تبدیل شده اند، استادکار ابرخشت، گونی‌دوز، دیوارچین، آهنگر، راننده باب‌کت، اپراتور دستگاه شات، نقاش و... از آن دسته‌اند. برای حمل بار و مصالح در پروژه از باب‌کت استفاده شده است تا نیروهای کار به جای حمل دستی بار به یادگیری مهارتی گمارده شوند.
۳.۳.۵) طراحی محوطه پروژه
برای جلوگیری از فرسایش خاک، سیل بند خاکی در جبهه‌ی ساحل اجرا شده است. در طراحی فضای سبز از گونههای مهاجم استفاده نشده است (CBD Guideline -49-g) و ۵۱۲ نهال شامل گارم زنگی، انبه، مشعل، کنار، یاس درختی و...که همگی از گونههای بومی این منطقه هستند.34 جایگزین درختان کرت موجود خواهند شد. ۱۹۰ نهال تاکنون کاشته شده است. همچنین، از بوته‌های خرزهره، حنا و گل‌کاغذی جهت تثبیت خاک استفاده شده است.
در طراحی زیرساخت های محوطه، آبشخور‌هایی برای جبیر‌های منطقه، در محوطه‌ی ماجرا و حوزه‌های پیرامونی، در نظر گرفته شده است (CBD Guideline -41-i) و با توجه به بافت طبیعی مجموعه و ایجاد آبشخورها، حضور پرندگان و جبیر در این محدوده افزایش یافته است. (CBD GUIDLINE-49-e)
۳.۴) بهره برداری از حضور در هرمز ۲ (ماجرا)
شروع فعالیت بخش اقامتی پروژه‌ی ماجرا، به صورت مستقیم ۵۰ فرصت شغلی ایجاد می‌کند که از این بین، مدیر داخلی، نگهبان‌ها، راهنماهای گردشگری، محیط‌بانان، خانه‌دارها، کارکنان بخش آشپزخانه و لاندری، کارمندان پذیرش، تکنسین‌های تاسیسات برقی و مکانیکی، رانندگان و کارکنان بخش نظافت، از بومیان جزیره هستند که در مجموعه‌ی بادبان، آموزش داده میشوند. ۱۷ نفر از این افراد تا کنون استخدام شده‌اند. جامعه محلی امکان دسترسی به بخشهای عمومی این اقدامات از جمله رستوران و کافه را دارا هستند. (CBD GUIDLINE-2-m)
به منظور جلب مشارکت گردشگران در انجام فعالیت‌های حافظ محیط زیست، برنامه‌هایی سازماندهی شده است که در کارگاه‌های مشارکتی با مردم درحال پیاده‌سازی و اجرا هستند. بخشهای جانبی مجموعه، در فضاهای موقت، با مشارکت فعال بومیان برنامه‌ریزی شده است. در برنامه‌ریزی پروژه، آموزش و مشارکت‌دادن اقشار مختلف جامعه پیش‌بینی شده است تا شاید این مشاغل جایگزین حِرَفی شوند که به محیط طبیعی و فرهنگی هرمز آسیب می‌رسانند. (CBD Guideline -41-i)
------------
1) www.sabairan.com
2) فاصله ۱۲ مایل دریایی از خط مبدا ساحل هر کشور به عنوان مرز آبهای سرزمینی آن کشور تعریف می‌شود.
3) www.isna.ir/news/96020905022
4) هداوند-مهراب- 1393- اهمیت ژئوپلیتیکی جزایرایران درخلیج فارس- فصلنامه اطلاعات جغرافیایی-شماره 91
5) https://u.ae/en
6) مرکز مطالعات خلیج فارس-1389- آمایش سرزمین بندرعباس
7) روزنامه رسمی/ شماره 20235/ مذاکرات جلسه علنی مجلس شوراي اسلامی (دوره نهم) جلسه 225
8) اداره بنادر و دریانوردی شهید باهنر
9) اداره بنادر و دریانوردی شهید باهنر
10) خیرآبادی/انصاری-نبی‌اله/زینت- 1396- طبقه‌بندی زیستگاهی جزیره هرمز بر اساس ساختارهای زمین‌شناسی-مجله پژوهش علوم و فنون دریایی- سال دوازدهم-شماره اول
11) این لاک‌پشت‌ها به ترتیب به عنوان «بسیار در معرض تهدید» و «در معرض تهدید» طبقه بندی میشوند. (IUCN Red list )
12) خیرآبادی/انصاری-نبی‌اله/زینت- 1396- طبقه‌بندی زیستگاهی جزیره هرمز بر اساس ساختارهای زمین‌شناسی-مجله پژوهش علوم و فنون دریایی- سال دوازدهم-شماره اول
13) خبرگزاری نسیم-15اردیبهشت 97- 5 دلیل خطرناک بودن کاشت درخت کهور در ایران
14) onlinelibrary.wiley.com
15) یکی از انواع آهوی بومی شبه‌قاره هند و ایران
16) آرشیو فرمانداری شهرستان بندرعباس
17) هتل هرموز
18) متل ساحل سرخ
19) آرشیو فرمانداری شهرستان بندرعباس
20) دنیای اقتصاد/ 6 دی 1399/ گردشگری با کوله‌پشتی، همراه با جامعه محلی
21) شوهانی زاد/مفیدی شمیرانی-یلدا/سید مجید- 2019-بهره‌گیری از راهبردهای ژئوتوریسم در جهت دستیابی به توسعه‌ی پایدار
22) شوهانی زاد/مفیدی شمیرانی-یلدا/سید مجید- 2019-بهره‌گیری از راهبردهای ژئوتوریسم در جهت دستیابی به توسعه‌ی پایدار
23) فلیسیتی پیکن- 2009- روش های تحقیق اجتماعی-دانشگاه آکسفورد
24) نشریه علوم و فنون دریایی، شماره بهار سال 96
25) ایسنا/ 13/2/1396
26) O’Neill S, & RICE Group-2002-Hotel water conservation, A Seattle demonstration-Seattle Public Utilities Resource Conservation Section
27) Peters E J-2014-Wastewater reuse in the Eastern Caribbean: a case study. In Proceedings of the Institution of Civil Engineers-Water Management
28) https://www.calearth.org/blog/2018/2/12/superadobe-project-in-persian-gulf-presence-in-hormuz-iran
29) Khalili- Nader -emergency SANDBAG SHELTER and Eco-Village- Cal-Earth Press- P14,20
30) Khalili- Nader-emergency SANDBAG SHELTER and Eco-Village-Cal-Earth Press-P 27
31) Kaki/ Kiffmeyer-hunter/Donald -Earthbag Building-New Society Publisher-National Library of Canada-P57
32) Khalili- Nader-emergency SANDBAG SHELTER and Eco-Village-Cal-Earth Press-P 21
33) شناوری است که برای حمل و نقل اشیای بزرگ یا میزان حجم نسبتاً زیادی از کالا یا مواد برروی آب به‌کار می‌رود.
34) مظفریان-ولی‌اله-1383-درختان و درختچه‌های ایران-انتشارات فرهنگ معاصر
