توضیحات

کتابخانه ملی ایران، گنجینه ای است که هر گوهر آن به مرور زمان فراهم شده است، سنگ نوشته ها و کتیبه های دیروز که تا امروز به یادگار مانده اند، علاقه دیرینه آدمی را در گسترش فرهنگ نشان می دهند. در هر دوره با سبک و سلیقه ای که بضاعت آدمی راه داده است، سنگی بر سنگ برآمده تا سواد آن کس که رمز علم و ادب می دانسته است برآدمیان دیگر آشکار شود. اما وسعت انتشار، محدود به همین تک جمله و تک سنگ بوده و بسیاری از آنها فرسوده و در صفحه روزگار ناپدید شده اند. امروز صنعت چاپ و نشر کتاب، وظیفه انتشار علم و دانش را برعهده دارد. تأمین دانش و رونق آن در میان جماعت اهل علم، منزلت بسیار دارد، اما حفظ و حراست از کتاب و گردآوری آن تعهد دیگری است.
میرزاتقی خان امیرکبیر با احداث مدرسه دارالفنون راه و رسمی را در تاریخ معاصر ایران بنا نهاد که مدت مدیدی از رونق افتاده بود. کتابهایی که صدراعظم روشن اندیش فراهم آورده بود، پس از گذشت حدود ۱۵۰ سال بارها تغییر نام و مکان داده است تا به امروز که در قفسه های کتابخانه ملی ایران استقرار یافته اند. این کتابخانه در سال ۱۳۱۶ شمسی در عمارتی که برای کتابخانه موزه ایران باستان بنا شده بود، رسما گشایش یافت.

تاریخچه

برنامه اولیه کالبدی ساختمان جدید کتابخانه ملی در سال ۱۳۵۵ توسط کمیته ای مرکب از کارشناسان متخصص در امر کتابداری و طراحی کتابخانه های ملی تدوین شد، بر مبنای این برنامه، برای تهیه طرح کتابخانه مسابقه ای بین المللی در سال ۱۳۵۷ برگزار شد که به دلیل بروز شرایط انقلابی در کشور به ثمر نرسید. در سال ۱۳۶۹، که اجرای این پروژه مجددا در دستور کار قرار گرفت، با توجه به گذشت ۱۵ سال از تدوین برنامه اولیه طرح، بازبینی و انطباق آن با نیازهای جدید روز ضرورت پیدا کرد. اصلاح برنامه در سال ۱۳۷۰ به انجام رسید و زیربنای فضاهای ناخالص طرح حدود ۱۲۸ هزار مترمربع تعیین شد. در سال ۱۳۷۳، تصمیم گرفته شد زیربنای کتابخانه ملی به حدود ۹۷هزار مترمربع کاهش یابد. تلاش بر این بود که تا حد ممکن ظرفیت مخازن و منابع کتابخانه، کاهش نیابد. بنابراین، در برنامه مصوب نهایی، مجموعه مخازن کتابها در شرایط عادی تا حدود ۴ میلیون جلد و در صورتی که از سیستم قفسه بندی فشرده یا ربات استفاده شود می تواند تا ۷ میلیون جلد کتاب و نشریات ادواری و سایر منابع را در خود جای دهد.

مکان یابی طرح در تهران

در سال ۱۳۶۸ به موازات انجام مطالعات لازم برای تدوین برنامه فیزیکی طرح کتابخانه ملی، مطالعات گسترده مسئولان و مهندس مشاور طرح برای انتخاب زمین مناسب برای آن آغاز شد. ابتدا ضوابطی برای انتخاب زمینی مناسب عملکرد و مشخصات آن به شرح زیر تدوین شد:

- چشمگیر بودن موقعیت زمین
- ارتباطات مناسب با در نظر گرفتن اهمیت نسبی وسایل ارتباطی مختلف
- پتانسیل جذب جمعیت، مخصوصاً در ساعات و روزهای تعطیل
- شرایط محیطی مناسب
- حداقل مساحت حدود صد هزار متر مربع، که جوابگوی برنامه موجود (بدون پیش بینی توسعه) باشد
- ابعاد مناسب برای استقرار
- دسترسی از جبهه جنوب، یا شرق
- شیب مناسب زمین
- مقاومت مناسب و یکسان خاک در سراسر زمین قابلیت نشست کم، نبود قنات و انبار چاههای قدیمی
- وجود تأسیسات زیربنایی آب، برق و تلفن در هنگام عملیات ساختمانی و در زمان بهره برداری

با بررسی اراضی نسبتاً آزاد و قابل استفاده در تهران هفت قطعه زمین به ترتیب اولویت مورد توجه قرار گرفت که عبارت بودند از: اراضی پادگان ونک، اراضی پادگان ژاندارمری، زمین شمالی اراضی مصلی، اراضی لجستیکی عباس آباد، اراضی پادگان جمشیدآباد، اراضی پادگان عشرت آباد، و اراضی پادگان حُر (باغشاه)،
پس از پایان بررسیها، تنها محل مناسب بدون معارض برای استقرار طرح، مورد ردیف سوم، یعنی اراضی عباس آباد ارزیابی شد.
زمین محل احداث طرح با وسعتی حدود ۶۲ هزار متر مربع از طرف شهرداری تهران و شرکت نوسازی اراضی عباس آباد به رایگان برای احداث کتابخانه ملی در اختیار مجری طرح قرار گرفته است. براساس طرح جامع اراضی عباس آباد، این زمین در شرق، غرب و جنوب به محورهای ارتباطی داخلی این اراضی می رسد و در ضلع شمالی آن، میدان وسیعی قرار گرفته و در بخش شمالی میدان مجموعه فرهنگستانهای جمهوری اسلامی در حال احداث است. براساس طرح جامع اراضی عباس آباد و طرح اولیه ای که برای این میدان تهیه شده، سطح میدان به احداث گردشگاه و عبور پیاده اختصاص یافته و طبقات زیر برای ایجاد فضاهایی مرتبط با فعالیتهای هنری، فرهنگی و پارکینگ موردنیاز برای مراجعان به کتابخانه ملی و فرهنگستانها در نظر گرفته شده است. این میدان، که طول آن در امتداد شرقی و غربی، در محور قلۀ دماوند است، از سمت غرب به محور پیاده ای میرسد که براساس طرح جامع نوسازی اراضی عباس آباد تا محدوده ایستگاه متروی فعلی ادامه می یابد. شیب کلی زمین از بالاترین نقطه در شمال شرقی تا پایین ترین نقطه در جنوب غربی حدود ۴۶ متر و شیب عرضی آن از شرق به غرب حدود ۲۳ متر است. عرض زمین به طور متوسط حدود ۲۰۰ متر و طول زمین در بیشترین حد آن ۳۵۰ متر است. امتداد طولی زمین با شمال جغرافیایی حدود ۱۸ درجه به سمت شرق انحراف دارد که از نظر استقرار طرح و جهت مناسب در شهر تهران، از محسنات زمین محسوب می شود. دسترسی و ارتباط سواره به کتابخانه نیز از طریق بزرگراه حقانی صورت می گیرد.

انتخاب طراح

در سال ۱۳۷۳، بر مبنای برنامه تنظیم شده جدید و انتخاب نهایی زمین تصمیم گرفته شد طرح بین پنج شرکت مهندسی مشاور مجرب و سرشناس به مسابقه محدود گذاشته شود. در مرداد ماه ۱۳۷۴، هیئت داوران با اعلام نظر خود به سازمان مجری ساختمانها و تأسیسات دولتی و عمومی به کار خود پایان داد و اعلام کرد که پس از بررسی و بحث کافی درباره طرحها و مطالعه گزارش ارزیابی فنی کارشناسان سازه و تأسیسات و کتابداری متفقاً طرح معماری تهیه شده توسط مهندسان مشاور پیرراز را طرح منتخب میداند و درباره رتبه بندی چهار طرح دیگر اظهارنظری نکرد.

شکل نهایی و خصوصیات معماری طرح

در پی آنچه از خواص ذاتی و ماندگار، ویژگیها و ملاحظات طرح معماری کتابخانه ملی برشمرده شد، حجم کلی و اندام بنا به صورت گسترده فشرده و با ترکیبی از نظم و آزادی فضایی، شکل گرفته و عناصر طرح مکان مناسب خود را در اندام کلی طرح پیدا کرده اند. فضاهایی از طرح که مورد مراجعه عموم و مراجعان به تالارهای مطالعه است، به صورتی استقرار یافته اند که در طبقه همتراز ورودی پیاده، از میدان شمالی طرح، و یک طبقه زیر یا روی این تراز قرار دارند و ضمن بهره برداری مناسب از نور طبیعی مانند شاخه های درخت در زیر نور در هم بافته شده اند.

حجم پلکانی ساختمان، این امکان را پدید آورده که نور افق از روزنها و نورگیرهای حاشیه ای بین طبقات (پنجره های اسپَری) و نور خط الرأسی از نورگیرهای سقفی مستقر در سطوح بامها، همه فضاهای اصلی و تالارهای مطالعه را کاملا روشن کند. نفوذ نور طبیعی به داخل تالارها از طریق فضاهایی در جوار فضاهای پیرامونی با سقف کوتاه تا سه طبقه از ساختمان امکان پذیر شده و تالارهای مرتفع معماری گذشته در ترکیب با شاه نشینهای اطراف را به یاد می آورند.

مخازن همجوار تالارهای مطالعه، که به روشنی و نور طبیعی نیاز ندارند، در جبهه غربی که به پنجره های گسترده نیازی ندارد استقرار یافته اند. مخازن بسته مرکزی کتاب، که سنگین ترین فضاهای طرح بوده و بیشترین بار زنده وارد بر کفها را دارند، در طبقات تحتانی و زیر فضاهای اصلی طرح استقرار یافته اند و ضمن دور شدن از حاشیه بنا و احتراز از نور طبیعی و سیلاب احتمالی، مرکز ثقل ساختمان را پایین آورده و طرح را در مقابله با نیروهای زلزله مقاوم تر کرده اند. سبک ترین عنصر طرح، یعنی دفاتر ریاست و خدمات اداری، در بالاترین تراز ساختمان استقرار یافته و بر فراز دفاتر، فضای محصور آنتنها و بشقابهای مخابراتی جایگزین شده اند.

جبهه رو به غرب ساختمان با کاشت درختان مرتفع و خزان کننده در برابر نور آزاردهنده غرب تهران محافظت شده و فضاهایی که در این جبهه استقرار یافته اند با حداقل پنجره و بازشو، نور طبیعی را در تابستان از سایه این درختان کسب می کنند و در زمستان با تابش مناسب آفتاب از روشنایی و گرمای آن برخوردار می شوند.
اندام کلی ساختمان کتابخانه ملی، حالتی بالارونده و دور شونده، و شناور در فضا دارد. عناصر حجم کلی بنا جهت به خصوصی را القا نمی کنند، به سمتی و به بیننده ای نظر ندارند و دید بیننده را به بالاتر و دورتر می کشانند.

ترکیب هرمی ساختمان یادآور ترکیب بیشتر بناهای دلپذیر در معماری گذشته ایران است و روشنایی فضاهای داخلی با تامین بیشترین و دلچسب ترین نور از نورگیرهای سقفی و پیشانیهای ساختمان، فضای بازارها، تیمچه ها، مساجد و بناهای تک افتاده ای چون قلعه ها و ارگها را در ذهن بیننده تداعی می کنند. ترکیب هرمی بنا به حجم اصلی ساختمان منحصر نمی شود و ادامه آن در پستی و بلندیهای سبز اطراف محوطه، ساختمان و محوطه را به صورت اندامی یکپارچه تا کناره های زمین کشانده و باعث شده این بنا با محیط اطراف دوستانه همجوار شود.

آنچه در همه بناهای ماندگار دیده می شود تأثير ذوق و سلیقه مردم این سرزمین است که از راه روحیه و سلیقه معماران در اندام بناها باز می تابد. اقلیم سرزمینها در شکل دادن به سلیقه مردم در مورد معماری تأثیر قطعی دارد. سطوح بزرگ با رنگهای تند و چشمگیر، در زیر آفتاب درخشان سرزمین  ما، به دل نمینشیند، در حالی که در سرزمینهایی با اقلیم ابری و پرباران و کیفیت نور متفاوت، این مسئله کاملا برعکس است. رنگ مسلط در ساختمانهای کویری رنگ خاک، کاهگل یا آجر است که گاه در ترکیب با سطوح کاشی کاری شده و عمدتا در طیفهای گوناگون رنگ آبی، از آسمانی تا فیروزای ظاهر میشود.

در معماری پیشینیان ما، که به طرز حیرت آوری عظمت و تواضع در آن ترکیب شده، آجر از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است. کوچکی ابعاد آجر، که می توان با یک دست آن را بلند کرد و با دست دیگر ملاط ریخت، در ترکیب با عظمت بنا، این احساس را به بیننده القا می کند، که این عظمت ساخته دست انسانهایی است مثل بقیه انسانها و مثل خود ما. آجر، که ماده اصلی آن خاک است، بتن، که ماده اصلی آن شن، ماسه و سیمان است، و گچ، همه از مصالحی هستند که ماده اولیه آنها به وفور در طبیعت یافت می شود، این عناصر در سطوح وسیع، یا به صورت ساده یا با تزئیناتی که از طرز اجرای آنها حاصل می شود و با طرحها و شکلهای گوناگون در تزئین فضای داخل، سازه و نمای کتابخانه ملی به کار گرفته شده است.

منبع: مجله معمار، شماره ۲۹

مقالات

English

Please click on the link below to view the project's information in English language.
Click Here!