Study
شوشتر نو از دیروز تا امروز
ساناز حائری
مجله معمار شماره ۴۴ مرداد و شهریور ۸۶ - صفحات ۲۹-۲۵
New Shooshtar Yesterday And Today
Sanaz Haeri
Memar Magazine No.44
New Shooshtar designed and constructed by Kamran Diba - one of the most prominent Iranian architects- aimed to improve the economic and social situation of shooshtar, one of the ancient cities of the country, few years before Islamic revolution.
Diba inspired by local architectural patterns and motifs, made very good use of local environmental techniques.
Beside the main material used in old and New Shooshtar which is brick, covered passageways' brick partitions, entrance frontispiece, elaborated ornamental brick works on facades, introverted architecture, subdivided neighborhood units, inspired by old traditional urban patterns, beautiful passageways and small local squares, serve to create a very strong local identity.
What is more, is excellent use of minor techniques like holes in partitions, walls, balcony edges in buildings and in passages which make possible air circulation.
But enormous ignorance on the side of the official responsible to run the town and of course the residents of town has resulted in great damage to this architectural piece of art (shown in pictures).
What a shame that New Shooshtar as a great contemporary Iranian architecture and a valuable collection of architectural design principles is exposed to such a rapid destruction. It is not improbable that we would find "Farhad an Shirin Blvd" plate in a foreign museum soon. But there is some time left, lets try.
شهرک شوشترنو، در همسایگی شوشتر، با هدف بهبود وضعیت اقتصادی و گسترش شهر شوشتر در حدود سه دهه پیش (تاریخ مقاله: مرداد و شهریور ۸۶)، قبل ازانقلاب، طراحی و ساخته شد. در واقع عملکرد اصلی این شهرک، اسکان کارگران شرکت کشت و صنعت کارون، و طراحی فضاها و عملکردهای خدماتی عمومی مورد نیاز آنها بود.برای طراحی این شهرک، الگوی شهرهای منطقه همچون شوشتر و دزفول مورد مطالعه قرار گرفت. طراح شهرک - کامران دیبا - از الگوهای بومی، معماری مسکونی، موتیوهای معماری و تکنیکهای اقلیمی به خوبی استفاده کرده است. شوشتر نو در مساحت ۲۷۰ هکتار و با ظرفیت ۳۱ هزار نفر (ظرفیت فاز یک، ۴ هزار نفر) طراحی و در ۵ فاز ساخته شد. از مشخصات تکنیکی بناها، دیوارهای آجری باربر، شناژ بتنی، سقفی از شبکه تیرهای فولادی، اندود گچی دیوارهای داخلی اتاقها و دیوار آجری آشپزخانه ها را می توان برشمرد. این طرح برنده جایزه آقاخان در سال ۱۳۶۵ (۱۹۸۶) شد.
مبانی طراحی و معماری
در طراحی شوشتر نو، به ساختار بناهای شهرهای قدیم ایران، به خصوص شوشتر توجه شده است. در این شهرها، واحدهای مسکونی حول بازار مرکزی که به صورت خطی است، قرار گرفته اند که در راستای آن مدرسه، حمام و مسجد نیز وجود دارد و در مجموع بافت متراکمی را با ستون فقراتی از عملکردهای تجاری - خدماتی تشکیل می دهند.
ساختار اصلی شهرک طولی است که در بخشهایی از محلات و واحدهای همسایگی تقسیم بندی شده و معابر، میدانها و مکانهای عمومی فضاهای شهری، عامل ایجاد تنوع و در عین حال انسجام مجموعه اند.
واحدهای همسایگی نیز براساس الگوی فضاهای معماری - شهری بافت قدیم طراحی شده اند. گذرگاه های سرپوشیده، اتاقهای روی معابر، فرورفتگیها و عقب نشینیها، تیغه های جداکنندۀ آجری و سردرهای ورودی عوامل مؤثر در حفظ هویت فضای شهری و تنوع فضایی مطلوب اند. فضاهای متفاوت در معابر تنگ و باریک واحدهای همسایگی، به جای میدانهای سبز و عریض عمومی عامل تفکیک محلات محسوب می شوند.
معابر هر محله اسامی خاص ایرانی یا اسامی عملکردی، مثلا گذر حمام یا نام شخصیتهای ادبیات ایرانی، شیرین یا فرهاد را دارند. همه اسامی روی کاشیهای لعاب داده شده به رنگ آبی فیروزه ای نوشته شده که یکی از اجزای ماندگار شوشتر نو تا امروز به شمار می روند. در شهرهای سنتی، بر فضای بین ساختمانها تأکید می شود و فضایی ارگانیک و جذاب با معابر مناسب به وجود می آورند، در شوشتر نو هم مکانها و مسیرهای پیاده و سواره از هم جدا شده اند و سعی شده حتی الامکان خودرو به مسیر پیاده وارد نشود. میدانهای عمومی شهرک با فضایی سبز، مکانی برای تجمع اند.
الگوی بناهای بافت قدیم شوشتر و دزفول یک معماری درونگراست، فضاها در اطراف حیاطهای مرکزی شکل می گیرند و در فصول سال با توجه به ویژگیهای اقلیمی منطقه مورد استفاده قرار می گیرند. در معماری مسکونی، حیاط و باغچه ای کوچک، دید و منظری مناسب برای ساکنان به وجود می آورد و باد با ایجاد کوران هوا را خنک می کند.
در بناهای شوشتر و دزفول، آجر اصلی ترین مصالح نما است و نقوش تزئینی با آجر روی نما کار شده اند.
در شوشترنو معابر باریک بدون درخت در راستای شرقی – غربی ساخته شده اند، تا واحدهای مسکونی در جهت شمالی - جنوبی قرار گیرند و پذیرای باد مطلوب شمال باشند. ایجاد روزنهای آجری در دیوارها، لبه های بالکنها، جان پناه و تیغه های آجری در معابر، عبور باد و ایجاد کوران را ممکن می کنند. منازل مسکونی در واحدهای ۱ و ۲ طبقه طراحی شده اند تا حجم آنها در معابر سایه ایجاد کند. از آنجا که سیستم خنک کننده براساس کوران برای شهر پیش بینی شده، حفظ روزنه های جداره ها و بازشوهای محل عبور هوا اهمیت بسیار دارد.
امروزِ شوشترنو
اما تغییرات بسیار که در شوشتر نو صورت گرفته ناامید کننده اند: در منازل مسکونی یک طبقه بسیاری از روزنه ها در دیواره های مشترک بین معابر و حیاطهای مرکزی منازل پوشیده شده اند. در منازل مسکونی سه طبقه، به علت سکونت بیش از ظرفیت، بالکنها محصور شده و روزنهای عبور هوا مسدود شده اند.
ساکنان به استفاده از کولرهای گازی روی آورده اند، چون جایی برای کولرهای گازی در طراحی اولیه منازل مسکونی پیش بینی نشده، این وسایل روی نما نصب شده و منظره ناخوشایندی دارند.
در گذشته معابر تنگ و باریک با میدان های سبز و عریض محلی، تنوع فضایی مطلوبی به وجود می آوردند، اما با ورود ماشین کفسازیها آسیب دیده و شکسته اند و در برخی نقاط با آسفالت بازسازی شده اند. پستی بلندیهای معابر هم چنان است که محیط سالم زندگی به تدریج از بین رفته و دیگر مکانی برای عبور عابران پیاده و تجمع دوستانه وجود ندارد. مکانهای عمومی به فضاهای کثیف و مملو از آشغال و زباله تبدیل شده اند، و دیوارها از اعلامیه ها، شعارها و تبلیغات پوشیده شده اند. هر چند ساختمانها در ابتدا همشکل و همخوان و یکپارچه بوده اند، اما به علت بی توجهی به مرمت آنها و بازسازیهای نادرست، کالبد شهری ناخوشایندی به وجود آمده است. مالکان ساختمانها فضای ورودی را به دلایل امنیتی محدود کرده اند که این خود موجب اختلال در حریم فضاهای عمومی محلات شده است، بنابراین، دیگر میدانها نقطه عطف بافت مسکونی و عنصر وحدت دهنده واحد همسایگی نیستند. در حال حاضر، به علت نیاز به پارکینگ و توجه به مسائل ایمنی، بخشی از میدان های عمومی با دیوارهای آجری یا بلوکهایی سیمانی به صورت پارکینگ تفکیک شده اند.
وانگهی به علت تبدیل برخی واحدهای اداری و تجاری به سکونتگاهها (آثار جنگ تحمیلی و هجوم آوارگان به این شهرک)، برخی مشاغل محل کسب خود را در بخشی از منزل مسکونی جای داده اند و چه بسا تابلوی مطب پزشک و آرایشگاه، بر سردر خانه ها نصب شده است.
مشاغلی که از راستۀ اصلی تجاری به محلات مسکونی تغییر مکان یافته اند، نظام عملکردی عمومی و سکونتی را درهم ریخته اند. خانه های کارکنان شرکت کشت و صنعت اکنون محل سکونت همه طبقات اجتماعی اند. بنابراین، نه تنها مکان مطلوب و شهروندگرا وجود ندارد بلکه روز به روز وضعیت وخیم تر می شود.
نماها به مرور زمان فرسوده شده و تغییر رنگ داده اند، اما به دلیل عدم آگاهی از شیوه بازسازی بنا و بی توجهی به هماهنگی و توازن ساختمانها در یک بافت شهری و در یک محدوده همسایگی، هر نوع نمایی دیده میشود.
بازسازی نماهایی که بر اثر فرسودگی و باد و باران رنگ باخته اند و پوشاندن آنها با آجرهای زردرنگ راه حل درست نیست. پر کردن حفره های محل کوران باد با سیمان، راه حل حفظ محرمیت نیست. دیوار کشیدن و ایجاد حریمی از بلوکهای سیمانی عامل ایجاد امنیت برای خودروها نیست. ایجاد محیط زیستی مطلوب به معنای احساس مسئولیت در مقابل حفظ آن نیز هست. ساختمانهای موجود و فعالیتهای واقع در آنها هویت آن مجموعه محسوب می شود که نباید مورد بی توجهی قرار گیرند. اگر متولی برای این شهر وجود می داشت، متناسب با نیازها، فضاهای قدیم تغییر داده می شدند و فضاهای جدید ساخته میشد.
انتظاری نیست که نیازهای شهر در یک دوره زمانی متوقف شود. پویایی و تغییر عامل ماندگاری و زنده بودن یک محیط زیستی است اما آنچه فقدانش حس می شود یک متولی با وظایف شهردار است که بتواند ساخت و سازها و تغییرات را با مدیریت مطلوب، کنترل و هدایت کند.
آنچه مسلم است شهر شوشتر نو، مجموعه معماری با ارزشی براساس معماری اسلامی ایران و یادگار تحولات چند دهه اخیر است. میراثی ارزشمند برای معماران و شهرسازان نسل آینده. نمونه ای از معماری معاصر ایران و گنجینه ارزشمندی از اصول طراحی معماری است که چون به دست باد بسپاریمش، ویران خواهد شد و جز لوح «بلوار شیرین و فرهاد» چیزی از آن باقی نخواهد ماند.
بعید نیست تا ۲۰ سال آینده برای دیدن لوح بلوار شیرین و فرهاد مجبور شویم به موزه لوور برویم و میراث فراموش شده خود را در سرزمینهای دیگر جستجو کنیم. اما هنوز فرصت هست، و می توان برای حفظ آن کوشید...
منابع
- تيبالدز، فرانسیس، شهرسازی شهروند گرا ترجمه محمد احمدی نژاد، نشر خاک، زمستان ۱۳۸۳.
- جولایی، سیامک، «مجتمع مسکونی شوشتر نو»، شارستان، شماره ۱۱و۱۲، بهار و تابستان ۱۳۸۵
- دیبا، کامران، «معماری اسلامی چه چیزی نیست؟»، شارستان، شماره ۱۱و۱۲، بهار و تابستان، ۱۳۸۵
- شایان، حمیدرضا، «شوشتر نو تداوم فرهنگ در کالبد امروز»، معماری و فرهنگ
- شوئنوئر، نوربرت. مسکن حومه و شهر، ترجمه شهرام پوردیهیمی، انتشارات روزنه، ۱۳۸۰،
-http://ww.akdn.org/agency/akaa/third cycle
-http://en.wikipedia.org/wiki/shushtar
-http://archnet.org/librarydocument/shushtar new town
-http://www.saudiaramco world.com/issue
-Louhran, Gerry, & Lawton, John, The Changing present, Saudi Aramco, Now & Dec 1987, volume38, no .06
- Architecture d'Aujourd'hui, translated by Nader Takmil Homayoon, Feb 1978, p. 14-15.