Study
باید گشت و یافت ، زندگی این است.
نقد و نکته یابی «پردیس سینمایی ملت»
ناقدان: فرخ باور، علی کرمانیان، رضا دانشمیر، مجید جوزانی
فصلنامه جستارهای شهرسازی شماره 32 - تابستان 1389 صفحه 70 تا 81- سردبیر: بهروز مرباغی
تنظیم و تایپ مجدد: وب سایت معماری معاصر ایران
ششم مهرماه در خانه هنرمندان دور هم نشستیم تا به نکته یابی «پردیس سینمایی ملت» بپردازیم. آقایان دکتر مجید جوزانی، اهل تئاتر و مدیر عامل باغ هنرمندان، دکتر فرخ باور و مهندس علی کرمانیان به همراه مهندس رضا دانشمیر، طراح پروژه، دعوت «جستارهای شهرسازی» را پذیرفته بودند تا در فضایی ساده و دلنشین به این تک بنای شاخص بپردازند.
در ابتدای جلسه، من باب حسن شروع، دکتر جوزانی روز نشست را یادآور شد و اینکه اگر دوسه ساعتی زودتر دور هم جمع می شدیم، می توانستیم بگوییم ساعت ۱ و ۲۳ دقیقه و ۴۵ ثانیه ۶ مهر (۷) سال ۸۹ جلسه را شروع کردیم. این عدد هارا اگر پشت سرهم بنویسیم می شود: 123456789
یادآوری
این سومین نقد معماری است که در مجله راه انداخته ایم، در دو نقد پیشین، فرصت داشتیم به «مبانی» نقد هم بپردازیم و الان کم کم می توانیم بیشترین وقت جلسه را به نقد خود اثر بگذاریم. با این حال، شاید محوری ترین نکته نقدهای ما این است که اثر را با «مبانی نظری» خود طراح بسنجیم. آیا طراح توانسته است به ایده و مبانی ای که خود انتخاب کرده، کالبد مناسب بیافریند یا نه. طبیعی است که خود مبانی را هم می شود نقد کرد، ولی، حداقل از دید آموزشی، میتوان نقد اثر با متر و معیار مبانی نظری و ایده خود طراح را روش مطلوبتری دانست، چرا که می توان چگونگی «رسیدن» به فرم و حجم بر اساس یک تفکر را پی گرفت. دو نقد پیشین مربوط به دو مجموعه مسکونی در دو شهر مختلف بود: اولی را در شهرکرد و اثر مهندس فریبرز جبارنیا، و دومی در شیراز و کار مهندسان مشاور فرنهاد. نقد سوم ما به یک تک بنا می پردازد. پردیس سینمایی ملت، اثر شاخصی که بخودی خود واکنش های منفی و مثبت در اطراف آن زیاد است. ما به دنبال این هستیم چگونگی شکل یافتن این اثر را بشناسیم. در جریان نشست معلوم شد شروع طراحی این بنا، اساسا، برای این نام و منظور نبوده است. صرف اگاهی به این موضوع بسیاری از پرسشها را پاسخ می دهد، بی آنکه لزومی به مطرح شدنشان باشند. یادآور می شویم نقد از نگاه ما یافتن نکات منفی و مثبت یک اثر یا مجموعه است و این نکته یابی هم صرفا در جهت ارتقا ادبیات معماری کشور است. هرگز معتقد به انتقاد بی هدف نیستیم و به جنجال و غوغا هم اعتقاد نداریم، به باور ما وقتی اثری ساخته می شود، زندگی مستقل خود را می پیماید و به همین دلیل خود طراح هم می تواند و باید به نقد آن بنشیند.
عکس تزیینی است و مربوط به اصل مقاله نمی باشد.
دانشمیر: ممنون که پروژه را قابل دیدید و حاضر شدید به نقد آن بنشینید. از پیش، گزارش معرفی پروژه را دارید و الان می کوشم به کمک پاورپوینت روند شکل گیری و تکمیل پروژه را توضیح دهم و سپس به بررسی آن بنشینیم.
پارک ملت در منطقه سه شهر تهران قرار دارد. علیرغم مساحت نه چندان بزرگ آن، حوزه نفوذ وسیعی دارد و حتی مسافران و مهمانانی که از شهرستانهای دیگر کشور به تهران می آیند دوست دارند سری به این پارک بزنند و دیداری تازه کنند.
تهران استراکچری تاریخی دارد که از شمال به سمت جنوب امتداد دارد و خوشبختانه پارک ملت هم در همین محور واقع شده است. حوزه نفوذ تهران از دو بخش شمالی و جنوبی تشکیل شده که ما بخش شمالی را بخش طبیعی و بخش جنوبی را تاریخی و فرهنگی میدانیم. بدنه اصلی فرهنگی تهران در حوزه جنوبی قرار دارد. در واقع ایده اصلی طرح این بود که چگونه می توانیم تکه ای از حوزه فرهنگی جنوب را به دل بخش طبیعی بیاوریم. یا چگونه می شود حوزه طبیعی شمالی را به حوزه فرهنگی بدوزیم.
پارک ملت یک ویژگی دیگر هم دارد. در میانه و لبه دو بخش عمومی و خصوصی واقع شده است. این ویژگی در محدوده بین میدان ونک تا چهارراه پارک وی کاملا محسوس است.
جوزانی: مبنای تفکیک خصوصی و عمومی چیست؟
دانشمیر: ببینید، جداره شرقی خیابان ولیعصر در این محدوده خانه ها و دفاتر و شرکتهای خصوصی هستند و در جداره غربی آن نهادها و سازمانهای عمومی نشسته اند، مثل صداوسیما، باشگاه انقلاب، هتل استقلال، بیمارستان و... پارک در میانه این دو بخش قرار دارد و سایت ما هم در بخش جنوبی آن و در کنار بزرگراه نیایش.
سایتی که به ما پیشنهاد شد، محوطه ای پرت و جدا افتاده از بقیه فضاهای پارک بود.
زمینی امیبی شکل متروک و رها شده. سال ۸۲ که وارد پروژه شدیم، بازدیدهای زیادی از محوطه داشتیم و در آنجا از جمله به کانال آبی برخوردیم با پیچش و چرخش های زیبا که به خودی خود ایده ای به معمار می داد. کاراکتر زمین جوری بود که حس و حالی خاص به آدم می داد. زمین در اختیار حدود ۳ هزار مترمربع بود. با حدود ۱۱۰ متر طول و ۱۸ تا ۴۵ متر عرض، با زمینهای کناری که در اختیار محوطه قرار می گرفت. کل مساحت به حدود ۶ هزار مترمربع رسید. در تحلیل سایت، نمای فضاهای اطراف از داخل سایت چنین بود: در سمت شمال سایت درختان زیبای پارک بود و پس زمینه کوهستان، در شرق باز هم پارک و ساخت و سازها، در غرب انتهای پارک را داشتیم و در جنوب سایت هم دید به شهر تهران، در مجموع لند اسکیپ زیبا و دلنشینی داشتیم.
عکس تزیینی است و مربوط به اصل مقاله نمی باشد. منبع عکس: www.fma-co.com
لوپ کردستان در داخل سایت!
در بررسی و تحلیل سایت متوجه شدیم که رمپ و لوپ بزرگراه کردستان بر روی زمین قرار دارد. موضوع را با کارفرما در میان گذاشتیم و او از ما خواست بیندیشیم و پیشنهادی ارائه کنیم. چند ماهی را به بررسی گزینه های متفاوت گذاشتنیم و آلترناتیوی را ارائه نمودیم. طبعا مشاور بزرگراه، شرکت «گذرراه» زیر بار نمی رفت. ما پلی را طراحی نمودیم که به جای رمپ و لوپ سابق از کنار جنوبی سایت حرکت می کرد. با این پیشنهاد حدود ۳۵ هزار مترمربع از اراضی پارک آزاد می شد و سایت ما هم دست نخورده باقی می ماند. نهایتا با بررسی تمام خم و پیچ ها و شعاع گردش ها، وقتی درستی و استاندارد بودن پیشنهاد ما پذیرفته شد.به مشاور مادر هم ابلاغ شد و او طرح را با این گزینه اصلاح و تکمیل نمود. طبعا برای ما هم خیلی خوب شد.
البته گزینه دیگری هم داده بودیم که از زیر زمین حرکت می کرد که پذیرفته نشد و درست هم بود پدیرفته نشود چون می گفتند پیچ زیر زمین بخاطر عدم دید مناسب می تواند خطر افرین باشد. بگذریم که بزرگراه کردستان هم، به هر دلیلی، امتداد پیدا نکرد و در همین محدوده ختم شد ولی پل و لوپ پیشنهادی ما تایید و اجرا شد و ما توانستیم پروژه را روی همان زمین اجرا کنیم.
کمبود فضای فرهنگی
واقعیت آن است که وقتی زمین در اختیار گذاشته شد، هنوز تصمیم قطعی درباره آن نبود. کارفرما از ما خواسته بود ظرفیت زمین را مطالعه کنیم، ولی این را تاکید می کردند که در منطقه سه تهران فضاهای فرهنگی کم است و نیازها زیاد. در محدوده شمال تهران سینما فرهنگ در خیابان شریعتی بود و سینما استارا در تجریش و جمعیتی چنین زیاد. در حقیقت برای دومنطقه یک و سه این تعداد فضای فرهنگی بسیار ناکافی بود. بدین ترتیب حدود کار معلوم بود که چند سالن و گالری لازم است و کافه رستوران و بخش اداری و خدمات . حسب شکل زمین پیشنهاد اول این بود که در اینجا بیش از دو سالن نمی توان داشت، که کم بود. از طرف دیگر نمی خواستیم ارتفاع بگیریم و منظر عمومی محوطه را بهم بزنیم. می خواستیم خط آسمان پروژه همان خط درختها باشد. نهایتا تصمیم بر این شد دو سالن در طبقه اول باشد و دو سالن در زیر زمین. از دید عمودی، شیب دو سالنی که در یک تراز قرار می گرفتند، می توانست به سه صورت باشد: رو به هم و به شکل «وی انگلیسی». در جهت معکوس هم و یا به صورت موازی، فکر کردیم که شیب معکوس بهترین گزینه است چون فضای خالی زیر ارتباط شهر و پارک را تامین می کرد و ورودی های مجموعه را هم می توانستیم آنجا تعبیه کنیم.بدین ترتیب این نوع فضا بندی سه دسته فضا به ما می دهد: در تراز همکف ورودیها را داریم و بلیط فروشی و کتابفروشی و کافه و بخش اداری، در تراز طبقه اول دو سالن سینما و سالن های انتظار اختصاصی آنها، در زیر زمین هم دو سالن و سالن های انتظار آنها و فضاهای خدماتی قبیل نمازخانه و مهد کودک کوچک و جمع و جور. در تراز بالا، طبقه دوم، رستوران را داریم با سالن و آشپزخانه ای مجهز. این رستوران با ارتفاع مناسب خود که مثبت 11/5 متر است و دید بسیار خوبی از شمال به پارک و از جنوب به شهر دارد، موقعیت بسیار مناسبی دارد.
صدای پروژه
مجموعه پروژه حالت معکوس نسبت به بقیه سینماها دارد. سینما ها معمولا از بیرون بسته هستند، شاید بخاطر احاطه شدن در میان ابنیه دیگر، ولی اینجا ما با حجم شفاف روبرو هستیم. وقتی دیاگرام فضایی تهیه شد و آن را توی سایت گذاشتیم، خط و خطوط مسیرهای حرکت پارک نظر ما را جلب کرد و ما رسیدیم به این تصمیم که این مسیرها را که حس و حال خوبی هم داشتند، به نوعی، وارد خود پروژه کنیم. انگار که رمپهای داخل پروژه امتداد همان مسیرها وحرکت هاست. شما در داخل پروژه، با رمپ، شش متر ارتفاع را که دو طبقه ساختمان است طی می کنید ولی متوجه این تغییر ارتفاع نمی شوید. در گوشه سایت هم آمدیم آبنمایی را طراحی کردیم که بتوانیم صدای پروژه را هم داشته باشیم. صدای پروژه در کنار حجم پروژه و سیرکولاسیون پروره. ضمن اینکه حال و هوایی هم از «باغ ایرانی » داشته باشد. درست است که اینجا کوشک در مرکز نیست و آب هم در طول محور جاری نیست، ولی به هر حال مجموعه ای از عناصر باغ ایرانی را در گوشه ای از پروژه داریم.
در مرحله اجرا مکانیک خاک نشان داد که خاک دستی است و در برابر رانش مقاوم نیست. پیشنهاد کردند که یا باید خاک برداری با شیب حدود ۵۰ درصد انجام شود یا باید خاک را مقاوم سازی کنیم. اگر شیب میدادیم تعداد زیادی درخت از بین می رفت، پس روش مقاوم سازی را انتخاب کردیم و ۶۷ تا شمع پیش بینی و اجرا کردیم.
نکته دیگری که باید اشاره کنم، تطابق فرم سازه با فرم معماری در این پروژه است که سعی کردیم تا آخر حفظ شود. سازه از فونداسیون تا طبقه اول کاملا بتنی است و بعد از آن است که با سازه فلزی سعی کردیم هم بار را کم کنیم و هم انعطاف نما را زیاد کنیم. وقتی بتن ریزی تمام شد، علیرغم اینکه اکسپوز کار نشده بود، ولی بد هم نبود. تصمیم گرفتیم همین بتن لخت نگه داریم. آمدیم برای اینکه دید را گم کنیم و نخراشیده بودن سطح آن تعدیل شود، دادیم حدود دومتر از بدنه بتن را در طول دیوارها چکشی کردند. بدین ترتیب ناصافی بدنه بتن، تا حدودی، گم شد.
دو نکته آخر اینکه، اولا تمام نرده ها بخشهای فلزی این چنینی را خودمان طراحی کردیم، حتی چراغها را، و سفارش ساخت دادیم، همه اینها از ورق آهن سیاه است. اینها را شستیم ، سندبلاست کردیم، تو کوره پختيم و شکل داديم. حتی پنل های سقف را ، شیشه های نما را هم از نوعی انتخاب کردیم که مانع ورود گرما به داخل شود و بدین ترتیب این بنا خاصیت گلخانه ای ندارد. برای اجرای این بدنه با «رینرز» بلژیک توافق کردیم و مجموعه را با شیشه فرانسوی و ایرانی در دو جداره اجرا کردیم. در همین بخش هم بالاجبار برخی قطعات را اصلاح کردیم تا به پروژه بخورد.
قاعده و استثنا
باور: به نظرم، این اثر سنتزی است از بهترین دست آورد های پل سازی و سدسازی، وگرنه این شکل به این سادگی بدست نمی آمد. این جا با جسارت روبرو هستیم. جسارت در طراحی، فرم و حجم انعطاف دارند نسبت به طبیعت و محیط انعطاف آزادند.
این جسارت از کجا می آید؟
جسارت از آزادی می آید، آزادی از قید و بند های نالازم. الان ما ها خیلی در بند و قید هستیم و به ناچار خطوط ما ریجید از آب در می آید، ولی این اثر از هندسه منظم بیرون میرند. به اعتقاد من، این معماری یک استثنا است که قاعده را اثبات می کند. قاعده یک سینما این هست که کالبدش پاسخگویی نیازها و رفتارها باشد. بلیط را بیرون از در ورودی میخری، فروشنده هم معمولا بد اخلاق است. اگر فروشندگی به فلان شرکت خصوصی سپرده شده باشد برایت پشت چشم هم نازک می کند، یواش حرف میزند و یک بازنشسته به زحمت صدایش را می شنود. با صدای بلند دوباره سئوال می کند و اغلب تحقیر می شود. سینما را با بد اخلاقی و اعتراض شروع میکنی و افه فروشنده را با افه بیشتر پاسخ میدهی. در سالن انتظار منتظر میمانی، پاپ کورن و نوشابه صرف می کنی، با دوست یا دوستانت توی سالن انتظار قرار می گذاری، کاری نداری بکنی و به دیگران خیره می شوی، گوینده ای آغاز فلان فیلم را در فلان سالن اعلام می کند، فیلم را می بینی و درهای خروجی به بیرون باز می شود و اگر ظهر تابستان باشد چشمانت تا مدتی خیره می ماند و هوای گرم گلویت را می فشرد، و اگر هوا بارونی و سرد باشد خیس می شوی، یخ می کنی۔ حال، سالنها می توانند کنار هم یا روی هم قرار گرفته باشند با فضاهای بازی و مشغولیات گوناگون، این سینماها می توانند تمام روزت را پوشش دهند. از این سالن به آن سالن، کمی با عجله. باید از وقت حداکثر استفاده را برد! وقت تنگ است! سینما کارش لنگ است. فیلم ها هم اغلب جفنگ است! اما در کار دانشمیر اتفاق دیگری می افتد که هم می توان گفت نه کالایی است و نه از بینش و ارزشهای سرمایه پیروی می کند زیرا سرمایه داری با حداکثر سود در مدت زمان کوتاهتر، تمام فضاهای خالی را چه در معماری و چه در شهرسازی پر می کند. اما این مجموعه مانند یک موجود تو داری است که باید کشفش کنی، اشتباه کنی و شاید غافلگیر شوی. همه چیز برملا و آشکار و مستقیم نیست. باید گردش کرد، نگاه کرد و یافت. عجله کار شیطان است. عجله و سرعت زندگی مردمان را به هم ریخته. مانند تولید ناخالص ملی!
عکس تزیینی است و مربوط به اصل مقاله نمی باشد.
زندگی است. تفریح است.
این مثل یک شهر است. باید در آن گشت و گوشه هایش را سر کشید تا آن را شناخت. من از شهر میلان خوشم نمی آید اما خانمی اهل «سیه نا» که سالها مقیم میلان است تذکر داد شهر میلان مانند یک خانم باوقار است، باید آن را کم کم کشف کنی، اگر بتوانی و موفق شدی آنگاه مانند من عاشق آن می شوی، عجله داشتم و نتوانستم. در سینمای دانشمیر باید گشت و Utile e dilettevole . مفید و مفرح! اگر شماره سالن ها از روی دیوار ها برداشته شوند سرگردان می شوی و باید به دنبالش بگردی تا بیابی، و این گشتن و گردش کردن بسیار خوبست. زندگی است. تفریح است. بخشی از یک شهر است اما بخش مفرح آن، بخش اختیار آن نه بخش اجبار آن. اجبار نداری به سرعت بروی و با دوستانت یا تنهایی فلان فیلم را ببینی، اختیار داری چند ساعتی را در این مجموعه بگذرانی و به موقع فلان فیلم را ببینی و همان جا هم درباره اش گفت و گو کنی. کانسپت و اندیشه متکی بر سرمایه پشت آن نیست وگرنه این همه فضای خالی برای این همه تفریح و فراغت در آن یافت نمی شد. سرمایه داری هر جای خالی را پر می کند تا از آن مانند یک کالا سود ببرد. کافی است به معماری و به شهر زیبای قرون وسطی بنگریم، می بینیم فضاهای خالی آن در دوران حاکمیت بورژوازی پر شده است. ایوان ها، رواقها، سابات ها، دره های درون شهر و خانه ها یا روی حصار شهر سوار شده یا جای آن را گرفته اند، یا به همان شکل یا به شکل تازه، حیاطها، میدان ها و غیره تقریبا پر شده اند و چند برش به نام بولوار و خیابان جا باز کرده است. وقتی دستشان رسید یک طبقه در بطن گنبد خالی درست کردند و به فروش رساندند و در آن نشستند. یا در شکم خالی کلیسا یک منبع فلزی آب زدند. قانون عرضه و تقاضا و بده بستان است و تقصیر کسی نیست. لابد حلال است و حرامخواری نیست، اصلاحات ارضی جمعیت شهری و نیاز به جا و سرپناه را زیاد کرده. فضای خالی پر باید گردد. شهر مرتفع باید گردد، بافت محله پاره باید گردد. اما سینما پردیس دانشمیر خلاف جهت رفته، از منظر نظام سرمایه کاری انقلابی کرده، از نظر شخصی کاری جسورانه کرده و دلیلش داشتن احساس و روح آزادی است. کسانی که اسیر قید و بند باشند اثری آزادانه بوجود نمی آورند. از این نظر هم یک استثناست که سیاست شهرداری تهران در شمال ثروتمندش بر اساس سودجویانه ترین و خود خواهانه ترین تفکر قرار دارد تا جایی که شهر باستانی ری به زباله دان و شیرابه و کثافات تهران تبدیل شده. اما اگر قاعده این باشد استثنا هم وجود دارد. در این وسط کارفرمای دانشمیر جزو این استثناها قرار دارد. اما این یکی بر حسب اتفاق بوده یا آگاهی ما نمیدانیم.
اما شکل سیال سینما قرینه نیست و قرینه نبودنش زیباست و آزاد. گرچه از قواعد هندسی پیروی می کند اما آن را برملا نمی کند. اسیر آن باقی نمی ماند، موج میزند و این عدم تقارن آن را از یک پروانه یا پاپیون دور می کند. شکل هر پدیده ای هم نتیجه تحمیل شرایط بیرونی است و هم نتیجه پاسخ به نیازها و رفتارهای درونی، کشتی نوح که می بایست در برابر فشار وحشتناک و مصیبت بار طوفان خشم خدای یهود مقاومت کرده، و در ضمن آن همه جفت را برای مدتی در خود زنده نگه می داشت، قرینه بوده، و از شیله پیله های ظاهری بری بود. یک کالبد که مجبور است ایرودینامیک باشد نیز حتما قرینه است. اما گوندولای ونیزی تقارن ندارد و کار خودش را بسیار سخت کرده. اما از نیازش بوده و تاریخش آن را توجیه می کند. پارو زن از یک طرف پارو میزند اما منتجه حرکت خط راست است زیرا کالبد آن مانند یک موز، کج و یک وری است و یک طرف شکمش کمی برآمده تر است. شکل دراز آن هم فقط در قسمت وسط روی آب شناور است و دو تا گندولا میتوانند به آسانی سر پیج کوچه های آبی کانالها بچرخند و از کنار هم رد شوند.
آرایش کرده، نه بزک !
شکل مجموعه سینماها و سالن ها و دیگر عملکردهای پردیس نیز متاثر از فضای بیرونی پارک ملت دراز و منعطف است و بالا و پایین میرود و پهن و باریک می شود. با شکافی عمودی که تا آسمان بالا میرود. تنگه واشی را نگاه کنید طبیعت را به درون می آورد.شکم باز و ورودی خالی اش بسیار بجاست که آن هم تداعی شکلی از طبیعت است .می توانست پر باشد، یا پیلوتی باشد اما هویت نمی داشت و به چیزی همه جایی تبدیل می شد. به زور خودش را جا نینداخته و در بستر خود راحت قرار گرفته است. ظاهر آراسته و بی دردسری دارد. نخواسته به هر قیمتی از آنچه که برایش کفایت می کند زیباتر و جذابتر باشد. آرایش کرده اما بزک نکرده. کاکل درست نکرده، دست به عمل جراحی نزده و چیزی و یا حجمی را فقط برای زیبایی خارجی بوجود نیاورده است.
شاید دانشمیر به زیبایی برای زیبایی اعتقادی نداشته باشد. این را باید از خود او پرسید که نظرش درباره زیبایی چیست، برش عمودی و ساده سر و تهش راحتی و سادگی بینشی از جنس معماری مینیمال دارد، که همان قدر که بیرونش ساده و بی شیله پیله هست درونش پر از حرکت و اتفاق است. چهره اش شفاف است و چیزی پنهان نمی کند. مانند بانکها که تمامش پنهان کاری و حقه بازی است اما ظاهرشان شفاف است، دروغ نمی گوید. اما درون خود سالن های بسته و صلب را نگه می دارد.
یک سر و گردن بالاتر!
کرمانیان: قبل از این هم، چندین مورد از مجلات و نشریات مختلف تماس داشتند و مایل بودند درباره این پروژه صحبت و نقد داشته باشیم، من رد کرده ام چون متاسفانه در ایران در حوزه معماری و شهرسازی، نقد بار منفی دارد. امیدوارم با روالی که شما شروع کرده اید بشود مفهوم درست نقد را جا انداخت.
جوزانی: متاسفانه این واقعیت در حوزه های دیگر هنری هم وجود دارد. در حوزه نمایش هم هست، در سینما هم همینطور.
کرمانیان: شاید علت اصلی این وضعیت این است که نقد در محیطهای آموزشی ما آموزش داده نمی شود. هم نقد کردن و هم نقد شدن. در دانشکده های معماری ما که نهایتا به روش «کرکسیون» توسط استاد و بدون در معرض نقد قرار گرفتن توسط دیگران آموزش داده می شود، حاصل کار می تواند همین باشد. در طول دوره آموزش، کارهای دانشجو نه توسط همکلاسی هایش نقد می شود و نه توسط استادان دیگر، چه برسد توسط اساتید یا معماران مهمان.
من علاقمند نیستم این پروژه بخصوص را امروز و در زمان و مکان خاصی که داریم، با دید منفی و رایج در جامعه نقد کنیم. چرا؟ چون اعتقاد دارم این کار نسبت به کل آنچه که حداقل در سی سال گذشته انجام شده، یک سرو گردن بالاتر است. ممکن است در محافل و مجامعی با دید بسیار تخصصی تر در مورد جوانب معماری این پروژه بحث کنیم، یا مسائل فرهنگی و اجتماعی موضوع را بسنجیم، اما نمی توانیم از شاخص و ممتاز بودن طرح و اجرا به سادگی بگذریم.
جوزانی: این یک واقعیت است که این پروژه کاملا شاخص و قابل بحث است. در تهران، در دهه های اخیر چنین بنایی نداشتیم.
کرمانیان: این بنا یکی از بهترین بناهای معماری معاصر است و بسیاری از مسائلی را که اکثر بناهای ساخته شده در نظر نمیگیرند و با آن هدف معماری را نگاه نمی کنند، این پروژه دیده است متاسفانه در جامعه ای زندگی می کنیم که آنچه که می بینیم نهایتا جوابگوی عملکردهایش است. ساختمانی خوب تلقی می شود که به عملکردهایش خوب جواب بدهد، در حالی که معماری جهان سالهاست از این مرحله عبور کرده است. الان باید چیزهای بسیار دیگری را دید. مسائلی که هم برای مخاطب و بهره بردار و هم حتی برای طراح و خالق اثر نوعی چالش به حساب می آید. من ادعا ندارم تمام معماریها را دیده ام، اما در میان همان هایی که دیده ام یا مطالعه کرده ام، این اثر خوشبختانه توانسته است از روزمرگی ها و نگاه صرفا عملکردی به معماری فراتر برود. این بنا از آن دسته کارها نیست که از روی اجبار یا اضطرار و یا فشار مالی و زمانی کارفرما خلق شده باشد، و به اصطلاح به مسئولیتش عمل کرده باشد. نکته مهم دیگری که درباره این بنا هست، آن است که بنا به شهر احترام می گذارد، کاملا بر اساس محیط خودش شکل می گیرد، با اینکه نیاز داشته در چهار طبقه شکل بگیرد و به راحتی می توانست تا ارتفاع زیادی بالا بیاید. این کار را نمی کند، نمی رود تو چشم مردم. خود را به رخ نمیکشد. بخشی از ارتفاع را داخل زمین میرود و خودش را بصورت حداقلی مطرح می کند.
تقارن شیفت شده
چند نکته خاص معماری هم هست: بحث تقارن مطرح می شود. به زعم من، این بنا متقارن است ولی بخاطر شرایط ویژه سایت این تقارن شیفت پیدا کرده است که نه تنها نکته ای منفی نیست، بلکه میتواند امتیاز هم باشد. در مقطع، رمپهای کاملا متقارن دیده می شود و آدمی به یاد ویلاهای «پالادیو» می افتد، و این جالب است که در یک اثر قرن بیست و یکمی تداعی اثری تاریخی و جهانی را داشته باشیم. در ادامه بحث رمپ ها، نقطه ضعفی که دیده می شود، قطع ارتباط این مسیرها به زیر زمین است. شما از همکف به بالا را با رمپ می روید و فضا را تجربه می کنید، ولی نمی توانید راحت بروید پایین، مجبورید رمپ را قطع کنید و با پله برقی بروید. به نظر من شاید اگر قرار نبود رمپ ها متقارن طراحی شوند، این مسئله هم حل می شد. من همیشه در خصوص شیشه های رو به جنوب هم مسئله داشتم و از تاثیر منفی آنها بر فضای داخل بیمناک بودم، که البته با توضیح الان دانشمیر مبنی بر نوع شیشه های انتخاب شده و عدم خاصیت گلخانه ای آنها، تا حد زیادی جوابم را گرفتم، در حالی که قبلا فکر می کردم شاید بهتر می بود جداره جنوبی را صلب می گرفت و جداره شمالی را که رو به پارک هست شفاف اختیار می کرد. شاید فکر می کردم که این حرکت، حرکتی صرفا استتیکی و زیبایی شناختی است، الان متوجه شدم طراح می خواسته رابطه فعال فضاهای داخل و افراد را با بیرون و با شهر حفظ کند، که نکته بسیار مهمی است. موضوع بعدی از دید من، نحوه تمام شدن بنا در دو سمت است. انگار ساختمان برش خورده و یک دفعه قطع شده است. همیشه پیش خودم فکر می کردم شاید بهتر می بود دانشمیر دو سمت بنا را این شکلی تمام نمی کرد و مثلا بخشهایی از ترازهای پایینی تداوم میداشتند و ساختمان بصورت تدریجی روی زمین می نشست .به عبارت دیگر، تمام شدن بنا در جداره های مختلف. انگار در این بنا رعایت نشده است و از دید من همیشه این موضوع جای سئوال دارد.
حواستان به اطراف نباشد!
جوزانی: جالب است این نکته. شما بر این عقیده اید که بهتر بود ساختمان در دو سمت خود و به صورت تقریبا ارگانیک تمام می شد. من این اعتقاد را ندارم. این نوع تمام شدن ساختمان، که انگار از دو سمت برش خورده است. در حقیقت برای ما نوعی قاب درست می کند. با دو و جه عمودی در دو سمت. این قاب بندی به ما میگوید که حواست به اطراف و دامنه ها نباشد. هر آنچه که قرار است اتفاق بیفتد. در همین قاب و در میان این دو جداره عمودی دو طرف است. به نظر من این خیلی مهم است.
کرمانیان: یادآور می شوم که در بسیاری موارد، فکر می کردم دانشمیر اسیر «معماری برای معماری» شده و به خاطر ایجاد فرم های بدیع خیلی از مسایل اجتماعی و فرهنگی را نادیده گرفته است. امروز با توضیح خود ایشان متوجه شدم که این شکل و حجم بصورت کاملا طبیعی و اندامواره در سایت شکل گرفته است. طراح هیچ فرم از پیش ساخته ای را تحمیل نکرده است.
به نکته دیگری هم باید اشاره کنم. به زعم من، در این پروژه کیفیت فضایی اصلی پروژه در فضاهای اصلی اتفاق نمیافتد، بلکه در فضاهای جنبی، حرکتی و سیرکولاسیون است که کار کردهای اصلی را شاهدیم. در سالن های نمایش، که فضاهای اصلی هستند، شاید بخاطر پیچش عمومی پلان ساختمان، انگار که ببیننده باید فیلم را با زاویه نسبت به پرده ببیند، که امری آزاردهنده به نظر می رسد. هرچند که در واقع و در سالن ها این احساس وجود ندارد و رابطه پرده با صندلیها کاملا عادی است.
اما درباره فضاهای اصلی و جنبی، نکته ظریفی که هست. شاید بهتر است اینگوند بیان کنم که با خاطره ای که از درایوین سینما ونک سالهای چهل داریم، آدمی به صرافت میافتد که اصلا سینما در داخل پارک باشد و آمیخته با آن. موضوع اصلی هم در فضای اصلی قرار می گیرد نه در فضاهای غیر اصلی، و نکته آخر، مسیرهای داخل پارک، که طراح علاقمند بوده، به داخل سرایت کند و ادامه یابد، متاسفانه چنین نشده. آن حرکت ها مسیر خود را دارند و داخلی ها هم مسیر و خط خود را .
در مجموع، مایلم یک بار دیگر تاکید کنم که این بنا علیرغم تمام کم و کسریهای این چنینی که نقل کردم یا دوستان گفتند، یکی از شاخص ترین بناهای سی سال اخیر ایران است و به سادگی از بقیه آثار ساخته شده متمایز می شود.
معماری سوار بر بهره وری است.
جوزانی: چون معمار نیستم، از زاویه ای دیگر به موضوع نگاه می کنم و نگاهم با نگاه دوستان، ممکن است فاصله داشته باشد. با این حال، به عنوان کسی که هنر تدریس می کنم و در عین حال مدیریت اجرایی هنری دارم، از زاویه ای دیگر به مسئله می پردازم. اینهایی که گفته شد، عموما از دید معماری و مهندسی بود. من هم قبول دارم که با دید معماری، می شود گفت پروژه واقعا جذاب است و چنین پردیس هایی حتی در بسیاری از کشورهای دیگر هم وجود ندارد. اما از دید من مدیر هنری، در فضای به این بزرگی که فقط ۴ سالن نمایش دارد، به عنوان پردیس سینمایی، معماری سوار بر بهره وری است. کالبد بر بهره وری سوار است. من به پردیس سینمایی می روم که فیلم ببینم. یعنی اول باید فیلم ببینم، بعد گالری را بگردم، بعد تو رستوران بشینم، بعد بروم کافی شاپ یا کتابفروشی. ولی اینجا چنین نیست. فیزیک معماری بنا بر استفاده ای که پروژه بر اساس آن طراحی شده است. سوار است. من در مراسم پرز انته افتتاحیه بودم، که متاسفانه خود طراح حضور نداشت، واقعا از اینکه تهران دارای چنین بنا و اثری می شود، خوشحال بودیم، ولی اینکه هدف اصلی بنا نمایش فیلم است نه کارکردهای جنبی، از دید من مسئله مهمی است: در کنار این نکات، بد نمیدانم به حرف و حدیثهایی هم اشاره کنم که حتما خودتان هم در جریان هستید و برخی ها مطرح می کردند شبیه این پروژه قبلا در جایی اجرا شده است. از دید من این موضوع اصلا مهم نیست، حتی اگر واقعیت هم داشته باشد، ولی شاید بد نباشد که شما به این موضوع هم نقطه پایانی بگذارید و با پاسخی ساده موضوع را ببندید. این موضوع، بازهم تاکید می کنم از دید من مهم نیست چون در سایر رشته ها هم این هست. شما می روید موسیقی تازه ای را که آهنگسازی شاخص ساخته و برای نخستین بار اجرا می شود، می شنوید و می بینید برخی ها میگویند این ترنم یا این لحن موسیقیایی را در فلان اثر فلان آدم قبلا شنیده اند، یا احساس کرده اند. این موضوع از دید من مهم نیست.
اصالت طرح
دانشمیر: من البته، اگر لازم باشد توضیح می دهم. چون برای ما مهم است. در یک اثر هنری و معماری اوریژینالیتی خیلی مهم است. وقتی اثر از روی کاری دیگر کپی می شود، آن ارزش و اصالت را ندارد. ولی همین جا این نکته را اضافه کنم که پروژه مورد نظر دوستان حدود چهار سال پس از ارائه شدن پروژه ما معرفی شده است.قاعدتا ما نمی توانستیم از پروژه ای الهام بگیریم که ۴ سال بعد قرار بود ارائه شود.
کرمانیان: من هم مایلم نکته ای در این باره اضافه کنم. شما اگر این دیاگرام ها و تحلیل سایت را به هر کسی نشان دهید. و روند شکل گرفتن فرم و حجم کلی و سپس سالن ها و فضاها را بیان کنید، متوجه می شوید چنین بنایی اصلا امکان ندارد از جایی کپی شده باشد. اگر شما زمینی صاف و راحت داشتید و بنایی را از جایی کپی می کردید و در آن می کاشتید، شاید کمی قابل قبول بود، اما این بنا در این زمین آمیبی شکل با این دیاگرام ها و مقاطع اصلا نمی تواند کپی کار دیگران باشد.
جوزانی: درست است. ولی، من به عنوان مدیر هنری، دوست می داشتم در فضایی که حدود شش هزار مترمربع زمین در اختیار دارد و در سه یا چهار تراز ساخته شده است، تعداد سالن های بیشتری می داشتم، مثلا ده سالن، سالن هایی متفاوت که به من امکان می داد با تنوعی از فیلم ها برای تنوعی از سلیقه ها و خواستها اکران می داشتم. این امر هم به نفع من مدیر بود، هم به نفع تماشاچی ها و هم به نفع کل سینما. ولی وقتی فقط چهار سالن دارید، این امتیازها را ندارید. واقعیت این است که امروزه سینما یک صنعت است نه حتی یک هنر، جنبه های مالی و اقتصادی اش خیلی پررنگ است، به همین دلیل در طراحی مجموعه سینمایی ریزترین مسائل را باید مد نظر قرارداد، حتی همین سینما آزادی هم که در زمینی محدود توانسته چند سالن بسازد، نتوانسته مشکل پرسنل و کارمند را حل کند. بیش از ۱۵ نفر آنجا حقوق بگیر دارد. این اقتصادی نیست. در شرایط کمبود فضاهای فرهنگی، آیا بهتر نبود در این پردیس سالن های متنوع تر می داشتیم؟ توجه بفرمایید که من از دید معماری به موضوع نگاه نمی کنم. این اثر، انصافا از دید معماری، اثر بسیار شاخص و مهمی است و برای تهران آبرو می آورد، مدیران شهری میتواند آن را به عنوان یکی از کارت ویزیتهای شهر بدانند، اما دغدغه من استفاده هرچه بهتر و بیشتر از فضای دراختیار برای ساختن و داشتن سالن های بیشتر و متنوع تر است.
فضای خالی هم معماری است!
کرمانیان: نکته ای که اشاره می کنید، فضاهای پرو خالی، و استفاده بهینه از فضا، که شما از دید خودتان بعنوان یک مدیر مطرح کردید. مسئله مبتلا به و مهم معماری هم هست. اما با نگرش معمارانه، اتفاقا در معماری ریشه دار ما این چنین نبود که معماری یعنی فضای پر. فضای خالی هم معماری است و تعریف و جایگاه خود را دارد. در معماری گذشته ما فضاهای خالی و باز و به اصطلاح فضاهای نیمه عمومی یا نیمه بسته، بسیار مهم و رايج بوده است. البته می پذیریم که آن دوره زمان دیگری بود و مسائل خاص خود را داشت. معماری تحت فشار این چنینی پول و گرانی و سرمایه و سرمایه گذاری نبود. ولی باید بپذیریم آن موقع فضاهایی خلق می کردیم که کیفیت های خیلی بهتری نسبت به فضاهای امروزی دارند. خوشبختانه، کارفرمای دانشمیر این فضاها را برای معمار بوجود آورده که فارغ از حساب سود و زیان بازار و شرایط روز، بتواند معماری کند. این فرصت بزرگی برای ما شهر و سینما است. من حتی معتقدم که حساب سود و زیان در پروژه های شهری را نمی توان بصورت کاملا کمی و از منظر قابل دید و روزانه دید. در این شهر پراضطراب و پر اضطرار که انگار همیشه دیر کرده ایم، همیشه در شتاب و عجله ایم، اگر این فرصت به ما داده شود که برویم داخل مجموعه چنین دلباز و متنوع و خود را از بیرون بکنیم و دمی آرامش داشته باشیم، به نظر من برده ایم. سود و زیان اجتماعی پروژه، به زعم من بسیار مهم تر از حساب و کتاب ریالی است.
جوزانی: آیا شما نمی پذیرید در این اثر معماری بر بهره وری سوار است؟ شما فضایی را ساخته اید به نام پردیس سینمایی، که باید حداکثر استفاده را می کردید برای نمایش فیلم. ولی بیشتر فضاهای تان کارکرد غیر نمایش فیلم دارند.
باور: همانطور که فرهنگ به معنی انباشت معلومات نیست، سینما هم به معنی انباشت و صندلی نیست. متاسفانه در این جامعه کار به جایی رسیده که تا تکان می خوریم میگویند وقت طلاست! این هم به زعم من، دروغی بزرگ است. وقت اگر در خدمت ارامش و آسایش انسان نباشد، به چه درد می خورد؟
جوزانی: به لحاظ معماری، من همه این حرفها را قبول دارم. ولی از دید اقتصاد سینما، حتما توصیه من این می توانست باشد که در این زمین حدود ۶ هزار مترمربعی، سالنهای متنوع تری می داشتیم.
قرار بود مرکز فرهنگی باشد.
دانشمیر: برخی از این مسائل را ما هم واقفیم. برخی نیز جای بحث دارد. ما یک جور می بینیم، شما جور دیگر، دوست دارم، برخی نکات را باز کنم. ما زمینی داشتیم، که برای ما تعیین کننده بود. به شکل امیب. دوسرش بزرگتر بود و وسطش باریکتر. زمین را به ما معرفی کردند و از ما خواستند مطالعه کنیم چه می توان آنجا ساخت. ابتدا قرار نبود پردیس سینمایی باشد، این نام و هویت درست دو ماه مانده به افتتاح به آن داده شد. نخست قرار بود مجموعه فرهنگی پارک ملت باشد. شامل چند سالن، گالری و رستوران در تراز بالا. تراز بالا قرار بود دو نیمه داشته باشد، نصفش رستوران و نصفش برای علوم کودکان آموزش و علوم کودکان با چند کلاس و کارگاه جمع و جور، فکر کارفرما این بود که مثلا بچه ها با اتوبوس می آیند این مجموعه، که در پارک قرار دارد، فیلمی می بینند و چیزی می شنوند و کارگاهی تجربه می کنند و بر میگردند. یک نوع گردش علمی برنامه دار. با همین دیدگاه بود که در طبقه پایین هم آکواریوم بزرگی پیشبینی کرده بودیم که به نوعی تکمیل کننده آن فضای علمی باشد. هر چه زمان پیش می رفت و پروژه شکل می گرفت، مسائل و مشکلات تازه ای رخ می نمود. به گونه ای که این برنامه، کم کم عوض شده، مثلا آکواریومی در خیابان شریعتی ساخته شد و برنامه آکواریوم از مجموعه ما حذف شد.
کم کم رفتیم روی برنامه ایجاد مرکز علوم، گزارشی تخصصی تهیه کردیم و دادیم به شهرداری، متولی برای بهره برداری پیدا نشد. از سوی دیگر فشار فراوانی بود که زود باشید ساختمان را تمام کنید. و من می پرسیدم فونداسیون را بر مبنای کدام بارگذاری بریز م؟! برای کدام کاربری و کدام محاسبه ؟ ولی فشار ادامه می یافت که زود باشید. و ما در شرایطی این چنینی، طرح را رو زمین پیاده کردیم و فونداسیون ریختیم، وقتی ساختمان شکل گرفته بود، در بازدیدی پرسیدند آن بالا چه کاربری دارد؟ داستان شکل گیری اش را گفتیم، گفتند بشود رستوران ! بد هم نیست! اینجا رستوران لازم دارد! در حالی که ما میدانستیم اگر قرار باشد چنین رستوران مفصلی داشته باشیم، پیش بینی پارکینگ از اصلی ترین نیازها می توانست باشد. بدین ترتیب سرنوشت پروژه آنی شد که میبینید! خیلی چیزها حذف شد. مثلا من برای طبقه منهای یک ۳۰ غرفه نمایش فیلم طراحی کرده بودم. غرفه های تخصصی و خصوصی، مثل غرفه های فیلم بازار فیلم. مثل موویلا، سالن هایی در بالا برای عموم باشد و پایین برای متخصصین و اهل خبره. یکی می خواهد کارهای هیچکاک را ببیند. آن یکی می خواهد کارهای برسون را مرور کند و الی اخر. همه این فضاها جزء به جز طراحی شده بود، واقعا دلم سوخت که چنین فضاهایی ازبین رفت و حذف شد.
جوزانی: بهترین امکان برای خانه فیلم می توانست باشد،
دانشمیر: لازم نیست ردیف کنم چه ها طراحی و پیش بینی شده بود. ولی حیف شد. در این مجموعه سینمای روباز داشتیم، گرادانی طراحی کرده بودیم با پرده ای بر بدنه خود مجموعه، که خود همین گرادان و پرده روی بدنه می توانست یکی از جاذبه های شهری تهران باشد. نشد. گفتند چمن کنید!
کرمانیان: خود این موضوع می تواند داستان زاده شدن یک ایده و تغییر و تبدیل شدن های متعدد ان در طول تحققش باشد. به اعتقاد من، این بخش از حرفهای دانشمیر می تواند بخشی از اسناد تاریخ معماری معاصر ایران باشد.
دانشمیر: موضوع فضاهای اصلی پروژه هم در قالب همین بحث است. سعی کرده بودیم عملکرد ها را بصورت صحیح در تمام فضاها توزیع کنیم. قرار بود سالن های سینما فضاهای اصلی باشند. ضمن اینکه فضاهای اصلی دیگری هم داشتیم که به همان اندازه مهم بودند. بنابراین سیستم پابلیک مجموعه بار عمده تر و مهمتری داشت. در طرح اولیه، فضاهای زیر زمین ها تخصصی تر بودند و طبقات بالا عمومی تر. مثل سالن فیلم و رستوران و فروشگاه و غیره... بماند!
پردیس سینمایی پارک ملت تهران، 87-1382
کارفرما: شرکت توسعه فضاهای فرهنگی
مشاور: مهندسان مشاور حرکت سیال
آرشیتکت: کاترین اسپریدونف، رضا دانشمیر
همکاران طراحی: بیژن وزیری، آرش جوادی، امیر بدیعی، اکرم لولایی، الهه نجفی، ایمان ندایی، محمد مهربانی، مجید احمدی، ایمان دانشور نژاد
مشاور سازه: حمید باستانی پاریزی (شرکت نو اندیش ساختمان)
مشاور تأسیسات مکانیکی: بدری رحیم زاده
مشاور تاسیسات الکتریکی: امیر شعبانزاده
پیمانکار سازه و ابنیه: شرکت نیکان نیرو
پیمانکار تأسیسات: شرکت ارکان ارزش
پیمانکار تجهیزات سینمایی: مسعود روستایی
گرافیک محیطی: پیمان بانی شرکاء
عکس: علی دقیق، افشین قادر پناه، همایون امیر یگانه، رضا دانشمیر، مریم جامی، Derek Kaplan، اردوان بیدگلی،
مساحت کل: ۱۵۰۰۰ متر مربع (مساحت زمین: ۶۰۰۰ متر مربع)