Study
ریسمان های نامرئی قوی ترین گره ها هستند: بررسی کوچه لولاگر
مهسا مجیدی - فرشته اسدزاده
مجله معمار شماره 99 مهر و آبان 95 - صفحات 80-91
Invisible Ropes Create the strongest knots: Analysis of lolagar alley - Mahsa Majidi- Fereshteh Asadzadeh
Memar Magazine No.99
This text, intends to analyze part of the city center whose scale is smaller than the central core of the city and greater than that of single old buildings in this part. This is a middle scale that can connect the building to the urban texture. In fact, the text narrates the experience of defining a general strategy for that middle scale. In other words, it analyzes how the design of a complex with several buildings can influence the surrounding texture. The aim of this text is not to introduce the projects, rather to explain the analytic and strategic approach to future development of the Lolagar Alley.
First, the connecting layers of Lolagar Alley are analysed in their initial form. In the next step, it is recommended that previous connecting layers be preserved and reinforced in order to rehabilitate the alley. New connections are also suggested so that rehabilitation can permeate on the one hand to the surrounding buildings and on the other to a larger texture, thus influencing its surroundings on a scale larger than one single building.
* This article has been developed by Anousheh Ahmadi, Danial Akhavian, Pantea Parhami, Peiman Tajik, Yashar Montazeri and Mahdi Nikkhah from Persian Garden Studio.
این مقاله به بررسی محدوده ای از مرکز شهر در مقیاسی کوچک تر از هسته مرکزی آن و بزرگتر از تک بناهای قدیمی این محدوده می پردازد، مقیاسی میانه که نقطه اتصال بنا به بافت است. این مطلب تجربه تعیین استراتژی کلی در ارتباط با این مقیاس واسط را روایت، و به عبارت دیگر، بررسی می کند طراحی مجموعه چند بنا با یکدیگر چگونه می تواند بر بافت اطراف خود تأثیر بگذارد. هدف از این مقاله معرفی پروژه های اجرا شده در کوچه لولاگر نیست، بلکه بیشتر ارائه دید تحلیلی و استراتژیک نسبت به توسعه آینده کوچه لولاگر است.
تا امروز کوچه لولاگر معمولا با معرفی های کلیشه ای به عموم شناسانده شده: موقعیت کوچه، قرینگی آن، صاحبان کوچه و بانیان و معمار آن، و نهایتا اغذیه فروشی موجود در آن و اطلاعاتی از این دست که با جستجویی کوچک در اینترنت و شبکه های اجتماعی قابل دسترسی است. در اینجا تلاش شده به این شناخت برداشت هایی نیز اضافه و در قالب یک رویکرد کلی به خواننده ارائه شود.
یک بررسی غیر رسمی
کوچه لولاگر در تهران موقعیتی مرکزی در شهر دارد و در مجاورت خیابان های شاخص ولیعصر، حافظ و جمهوری واقع شده، که همگی خیابان های طویلی هستند که قسمت بزرگی از شهر را در می نوردند، و دارای بخش های مختلفی اند که هر کدام کاراکتری مخصوص به خود دارند. در نزدیکی محدوده کوچه لولاگر خیابان های حافظ و جمهوری با پل های روی آنها، ترافیک، شلوغی جمعیت، موتوری های بیشمار در رفت و آمد و غیره، که همگی نقشی در افزایش این هیاهو و شلوغی دارند، شناخته می شوند. به رغم اینکه این شلوغی ممکن است برای عده ای ناخوشایند و سرسام آور به نظر برسد – به طوری که باعث عدم رفت و آمد آنها به این مکان ها و انزوای این افراد در محدوده آسایش آنها در نقاط دیگر شهر بشود - باید بپذیریم هرج و مرج به بخشی از هویت این منطقه تبدیل شده است. برای مثال، اگر موتوری های بی نظم و نماهای شلوغ ساختمان های تقاطع حافظ و جمهوری را حذف کنیم، هر چند ممکن است منجر به منظم شدن این مکان از نظر بصری و رفت و آمد بشود، اما این تقاطع شاید دیگر برای خیلی ها قابل شناسایی نباشد. این درهم و برهمی شاید حتی برای عده ای، که پیش فرض های خشک و بی انعطاف جلوی چشم آنها را نگرفته است، جذاب و خوشایند به نظر برسد. بسیاری از توریست هایی که مانند ساکنان شهر تهران هنوز از آن خسته نشده اند و به آن عادت نکرده اند، همان طور که با قرار گرفتن در معماری فضای بازار از نحوه کار پیچیده و بی نظم و در عین حال پر جنب و جوش آن به شگفت می آیند، با قرار گرفتن در این تقاطع در حالی که از خود می پرسند این شهر چگونه با وجود این همه بی نظمی زندگی می گذراند مسحور آن می شوند. کافی است کمی از پیش فرض های خود از یک شهر منظم و مرتب اما شاید خسته کننده فاصله بگیریم تا جذابیت های شهرمان هرچند کمی پنهان بیشتر به چشم های بی دقت ما بیاید. مقصود از این صحبت ها این است که برای انجام هر تغییری در مرکز شهر تهران باید حساسیت به خرج داد، و همچنین می بایست در نظر داشت از بین بردن نکات شاخص هر چند به ظاهر منفی برخی مکان ها در بهترین حالت باعث معمولی شدن آنها می شود.
کوچه لولاگر یکی از کوچه های منشعب از خیابان نوفل لوشاتو، خیابانی شرقی-غربی بین ولیعصر و حافظ در شمال خیابان جمهوری است که به خاطر وجود سفارتخانه ها شناخته شده است و حتی آهنگ فرانسوی نامش هم بر این امر تأکید می کند. خود خیابان لولاگر هم به دلایلی نامش به گوش خیلی ها آشنا است. مهم تر از قرینه بودن بناهای کوچه که اکنون با اعمال تغییرات در طی سال ها کمتر به چشم می آید، پیتزا داوود یکی از عوامل کشاندن افراد به این کوچه است، که درست یا غلط به عنوان اولین پیتزافروشی تهران پذیرفته شده است1 و هرچند غذاهایش از نظر کیفیت با رستوران های معمول تفاوت دارد، اما افراد زیادی به خاطر حال و هوای خودمانی و نوستالژیک و تاریخچه اش آن را می پسندند.
این نکات در مقابل معرفی هایی که به طور معمول از لولاگر ارائه می شود، بر ویژگی های غیر رسمی این مکان تکیه می کنند. در ادامه، به بررسی ساختار کوچه لولاگر در مقیاس شهری می پردازیم.
ساختار شهری کوچه لولاگر: اهمیت برقراری ارتباط داخل بافت
خانه های کوچه لولاگر جزء اولین نمونه های خانه های برونگرا هستند که تحت تأثیر تغییر سبک زندگی تهرانی ها، ارتباط آن با خیابان نسبت به گذشته دگرگون شده است. علاوه بر این، خانه های کوچه لولاگر توسط برخی به عنوان اولین نمونه مجموعه سازی مسکونی در تهران شناخته می شوند.
در گذشته ملکی که خود کوچه و بناهایش در آن واقع شده اند، متعلق به خانواده ای قدیمی بوده که بخشی از آن را به عرصه عمومی بخشیده و به کوچه تبدیل کردند - هرچند این کوچه دارای در و مالکیت خصوصی بوده اما از یک دوره زمانی به بعد در کوچه به روی عموم باز شده است. این خانواده در دو طرف کوچه بناهایی کاملا قرینه را بر پا کردند - قرینگی کوچه به خصوص در دو ملکی که بالکن های گرد دارند به چشم می آید - و به این ترتیب با ایجاد ارتباط بصری یا همان قرینگی) بناهای دو طرف این کوچه به شکل مجموعه ای واحد خوانده می شوند. اما قرینگی تنها نمود بصری و لایه ای سطحی از ارتباطی عمیق تر بین بناهای این مجموعه (بافت کوچه لولاگر) است.
علت این ارتباط را، که مفصل تر شرح خواهیم داد، می توان در ارتباط بین ساکنان کوچه جست و جو کرد. می توان گفت ساکنان بناها که همگی از یک خانواده اند، به دنبال زندگی در کالبدی بوده اند که بیشترین ارتباط را بین آنها ایجاد کند و این ارتباط را به دیگران نشان دهد.
در وضعیت اولیه این مجموعه، ایجاد ارتباط حداکثری در لایه های مختلفی اتفاق می افتد:
لایه ارتباطی ساکنان
در کشور ما به خصوص در گذشته معمولا افراد قوم و خویش ارتباط زیادی با یکدیگر دارند. علاوه بر رفت و آمدهای مداوم، در بسیاری مواقع فعالیت اقتصادی مشترک و انجام امور خانه با یکدیگر این ارتباط را بیشتر می کند. این مجموعه هم برای اعضای یک خانواده بزرگ (دو برادر و فرزندانشان) ساخته شده که هویت خانوادگی برای آنها اهمیت داشته است.
لایه ارتباطی حیاط
حیاط فضای خصوصی باز ساخته نشده هر پلاک شهری است. خانه های لولاگر از درون از طریق حیاط هایشان در سطحی خصوصی تر به هم مربوط می شوند. حیاطها همچون فضاهای میانی طبقات پایین ساختمان های لولاگر را به هم میدوزند و ارتباط آنها را تقویت می کنند.
لایه ارتباطی خیابان
خانه های لولاگر علاوه بر اینکه از طریق حیاط های میانی با هم در ارتباط هستند، از طریق کوچه هم ارتباطی خصوصی با یکدیگر داشته اند. از نظر دسترسی ورود به یک بنا معمولا از همکف اتفاق می افتد، جایی که با خیابان در ارتباط است. در مورد خانه های کوچه لولاگر همه آنها به یک کوچه خصوصی وصل می شوند که فقط و فقط محل رفت و آمد خودشان است. بنابراین این خانه ها با یکدیگر یک ارتباط انحصاری از طریق همکف دارند. برای خارج شدن از مجموعه همه آنها باید از این کوچه رد شوند. از نظر بصری هم نماهای اصلی تمام این خانه ها رو به کوچه لولاگر است و از طریق پنجره های متعدد ارتباط آنها به کوچه و در نتیجه با یکدیگر تقویت می شود.
امروزه در آمدن کوچه از حالت خصوصی و وجود مغازه های کوچک در آن، باعث رفت و آمد مردم و موتوری ها در آن می شود، مجموعه را زنده نگه می دارد و آن را به شهر وصل می کند، که این امر اهمیت مغازه های کوچک را در کوچه نشان می دهد.
لایه ارتباط بصری
همان طور که توضیح داده شد، ارتباط ساکنان کوچه با یکدیگر در زندگی روزمره سبب شده ارتباط آنها در کالبدی که در آن زندگی می کنند بیشتر از ساختمانهای مسکونی عادی باشد. علاوه بر این، میل دیده شدن با یکدیگر و تقویت هویت خانوادگی نیز در نمای بناها و ساختار مرتبط مجموعه انعکاس می یابد.
همان طور که نشان داده شد ارتباط بناهای این بافت فراتر از یک ارتباط بصری صرف است. روی هم قرار گرفتن این لایه ها ارتباطی تنگاتنگ بین مجموعه بناهای لولاگر به وجود می آورد، آنها را به هم می دوزد و در میان بافت اطراف شاخص می کند. می توان این امر را اصلی ترین ویژگی این کوچه نامید. بنابراین هر توسعه جدیدی بدون در نظر گرفتن این لایه های ارتباطی یک برخورد نادرست است که شاخصه اصلی کوچه را نادیده می گیرد.
احیا بر پایه برقراری ارتباط های قدیمی با جدید
از طرفی برای احیای یک بافت قدیمی یکی از راه حل های پیشنهادی امتحان شده ایجاد نقاطی در بافت است که موتور محرکه احیا هستند و در نتیجه ارتباط این نقاط، روند احیا شدن به سایر نقاط بافت سرایت می کند. این نقاط تک بناها و لکه هایی هستند که با اینکه تنها نقاطی کوچک و پراکنده از بافت را تشکیل می دهند اما ارتباط آنها با یکدیگر به باز زنده سازی کل بافت می انجامد و اثرگذاری بزرگتر از مقیاس آنها دارد. بنابراین انتخاب نقاط مناسب و برقراری ارتباط بین آنها اهمیت فراوانی می یابد. هر چند وقتی از این ارتباط صحبت می شود بیشتر مقصود ارتباط برنامه ای و کاربری است، اما نقش ارتباط فیزیکی نباید مورد بی توجهی قرار گیرد.
در بافتی مانند کوچه لولاگر و همچنین بافت محدوده بزرگتر اطراف آن، که از قبل پیش زمینه هایی در این مورد دارد، موقعیت خاص ایجاد می شود. لولاگر که از نظر ارتباط درون بافتی پتانسیل هایی دارد، اهمیت دو چندان می یابد. مجموعه این کوچه می تواند به عنوان یکی از نقاط محرک احیای بافت در نظر گرفته شود، چرا که با اقدامات و برنامه ریزی درست سرعت و شدت سرایت روند احیا می تواند به دلیل داشتن پیش زمینه ارتباطی بالاتر باشد.
اهمیت سرمایه و سرمایه گذاری
با وجود پتانسیل های فراوان می بینیم که در اطراف این بافت هم مانند سایر نقاط تهران، ساخت و سازهای مشابه بلندمرتبه و بی توجه به متن صورت می گیرد. هر چند پروژه های کلان در مرکز شهر کمتر از جاهای دیگر تعریف می شوند، اما برای مثال یک ساختمان تجاری ۱۱ طبقه هم اکنون در جنوب کوچه ازهری (امتداد لولاگر که به حافظ ختم می شود در حال ساخت است. ساختن بناهای تجاری و بلندمرتبه سازی به دلیل سود اقتصادی به هر حال به صورت خودجوش برای پاسخ به نیازهای موجود صورت می گیرد. در کنار این نوع ساخت و ساز سرمایه گذارانی هم پیدا می شوند که با حفظ بناهای قدیمی به احیای آنها می پردازند، که متأسفانه در شهری مانند تهران با شرایط امروز آن حضور چنین سرمایه گذارانی گاه حتی معماران را نیز غافلگیر می کند.
یکی از سؤال هایی که احیای بافت لولاگر، با توجه به پتانسیل های آن، می تواند به آن پاسخ دهد این است که با استفاده از چه راهکارهایی می توان راه حلی جایگزین به جای ساخت و سازهای معمول ارائه کرد که در آن علاوه بر بازگشت سرمایه و سود اقتصادی بافت های ارزشمند قدیمی (مانند بافت کوچه لولاگر و اطراف آن) حفظ شوند و علاوه بر آن موجب ایجاد منفعت عمومی گردند که به سود همگان و نه یک قشر خاص باشد. روند احیا علاوه بر حفظ کالبد باید حفظ شبکه اجتماعی، سود اقتصادی و تشویق سرمایه گذاری و همچنین در مراحل بعدی تعدیل آن را برای جلوگیری از ایجاد آسیب هایی در آینده هدف خود قرار دهد.
شروع جریان احیا در لولاگر: اولین مهره دومینو
شروع جریان احیا در کوچه لولاگر با خانه عطایی شروع شد، خانه ای که امروز با گالری آران و کافه ریرا شناخته می شود. صاحب این خانه (آقای عطایی) به دلیل تعلق خاطر خانوادگی تصمیم به احیای این خانه گرفت که دفتر معماری دایره و مهندسان مشاور عمارت خورشید این پروژه را به عهده گرفت. استفاده دوباره از این خانه تاریخی با برنامه ای جدید موجب شد توجه همگانی به کوچه لولاگر و موقعیت ویژه آن جلب شود. علاوه بر افزایش رفت و آمد به این کوچه افرادی به سرمایه گذاری در آن علاقه مند شدند.
ادامه جریان احیا در لولاگر: راه اندازی دومینو
در قسمتهای مختلف شهر تهران و دیگر شهرها مهره های اول فراوانی وجود دارد و متأسفانه در بسیاری موارد جریان احیا ادامه دار نیست. می توان گفت در احیای بافت های ارزشمند قدیمی امتداد این جریان پس از قدم اول اهمیت بسیار بیشتری دارد و بیشتر تلاش ها باید در امتداد جریان باز زنده سازی متمرکز شود.
همان طور که توضیح داده شد در مورد کوچه لولاگر به دلیل ارتباط تنگاتنگ بناهای آن زمینه ای به وجود آمده که هر عملی در راستای احیای بافت راحت تر به اطراف گسترش پیدا می کند. بنابراین وقتی یکی از خانه ها احیا شود زمینه برای اینکه این عمل مانند دومینو به بقیه بناها هم سرایت پیدا کند وجود دارد و در دیدی بزرگ تر این امر می تواند بافت اطراف و حتی محدوده مرکز شهر را تحت تاثیر قرار دهد.
تعیین استراتژی
با توجه به نکات گفته شده، باید گفت متخصصی که در این زمینه فعالیت می کند باید شروع و ادامه جریان احیا را از روز اول در کنار هم ببیند و برای آن از ابتدا برنامه ریزی کند. ضروری است سرمایه گذارانی که علاقه مند به سرمایه گذاری در بافت مرکز شهر هستند، برای خرید املاک کوچه لولاگر تشویق شوند. همچنین باید به اقدامی مشابه در مورد بافت اطراف کوچه دست زد.
با توجه به اهمیت ارتباط بناهای یک مجموعه با یکدیگر مسئله اصلی در اینجا تشدید این ارتباطات به وسیله دستمایه های معمارانه اولویت دارد. این ارتباط در چندین لایه جدید دیده شده است که با افتادن روی لایه های قدیمی بافت را تقویت می کنند.
لایه ارتباطی کاربری در بافت
کاربری گذشته کوچه لولاگر مسکونی بوده است، اما با تغییرات محدوده اطراف و پیچیده تر شدن روابط در کلان شهر تهران امروز باید نکات زیر را در مورد تعیین کاربری ها و برنامه ریزی کالبدی در نظر گرفت: - کاربری های جدید باید متنوع و ناهمگن باشند و ترکیبی از کاربری های متنوع را ایجاد کنند تا پاسخگوی نیازهای امروز این منطقه باشند. - کاربری های متنوع باید به گونه ای انتخاب شوند که افرادی از گروههای مختلف را به این مکان جذب نمایند و موجب یکدست شدن بافت اجتماعی که یک آسیب بسیار جدی و خطرناک است، نشوند. کاربری های جدید نباید موجب از بین رفتن استفاده های غیر رسمی از کوچه مانند استفاده مشتریان پیتزا داوود از آن) شود. حفظ بافت اجتماعی موجود باید در اولویت قرار گیرد، در غیر این صورت تغییرات جدید با مقاومت و واکنش منفی روبه رو خواهند شد. - برای بناهای متروک در محدوده اطراف می توان کاربری های جدیدی در نظر گرفت که در حمایت از قشر ساکن و همچنین قشر خلاق باشد، مانند مدرسه و مسکن سوبسیدی برای هنرمندان. در این راستا، می توان از مشارکت خیرین که در ایران بسیار فعال هستند و همچنین همکاری مؤسسات مختلف، و بخش خصوصی با حمایت شهرداری استفاده کرد. - کاربری ها باید فعالیت های متنوع در شب و روز را تشویق کنند تا در طول ساعات مختلف، زندگی در آنها جریان داشته باشد و امنیت در آنها تضمین شود. - نمی توان سود اقتصادی و بازگشت سرمایه را نادیده گرفت. باید در نظر داشت که به جای حفظ بنای تاریخی گزینه دیگر بلندمرتبه سازی تجاری با سود بیشتر است. بنابراین سودده بودن پروژه حداقل به منظور خودکفا شدن مجموعه برای موفقیت آمیز بودن عملیات احیای بنا ضروری است.
دسترسی: حفظ و تقویت لایه های گذشته و اضافه کردن لایه جدید در بام
یکی از نکات مربوط به کوچه لولاگر دسترسی خانه ها به یکدیگر از طریق فضای میانی (حیاط) است. این ارتباط در بازسازی های مختلفی که در دوره های متفاوت انجام شده کمرنگ شده بود. در مرحله اول سعی بر این است که ارتباطهای از دست رفته به ساختمان های لولاگر باز گردد. برای این کار کاربری های مرتبط به هم در سطوح پایینی خانه های لولاگر ایجاد شد تا ارتباط این بناها از طریق حیاط برای کاربران جدید دوباره زنده شود. همچنین با اتخاذ رویکردهای معمارانه و بازی با سطوح زمین این ارتباط تقویت، و به جذابیت های آن افزوده شود. این ارتباطات از حیاطها به خیابان و به زیرزمین گسترش می یابد.
علاوه بر تقویت دسترسی ها از این سطوح با هماهنگی با کاربری های جدید، تصمیم گرفته شد لایه جدیدی به این دسترسی ها اضافه شود: دسترسی از بام. همچنین این لایه جدید با شاخص شدن از لحاظ بصری، افراد را از وجود این ارتباط و هماهنگی آگاه می کند - همانند قرینگی کوچه که در گذشته بر ارتباط این بناها با یکدیگر تأکید می کرده است (و می کند).
ارتباط بصری در توسعه جدید
همان طور که گفته شد خانه های کوچه لولاگر ارتباط درونیشان را در ظاهر بیرونی خود انعکاس می دادند که این امر در قرینگی، مصالح استفاده شده، تأکید بر فرم های شاخص (بالکن دایره ای شکل (دیده می شود. در توسعه جدید این ارتباط تقویت می شود: این ارتباط بصری در توسعه جدید در گام اول با بازگرداندن خانه ها به وضع پیشین برای شاخص کردن این شباهت و قرینگی برقرار می شود.
باز کردن حیاط به خیابان قدم بعدی است تا این ارتباط هر چه بیشتر دیده شود و به چشم بیاید. در این حالت لایه های دیگری که ادامه این قرینگی را نشان می دهد و در پشت دیوارهای حیاط پنهان شده است، نمایان می شود.
شاخص کردن لایه ارتباطی از پشت بام تأکید دیگری بر این موضوع است. همچنین ارتباط بصری با دوردست در دستور کار است، برای مثال مجموعه بناهای لولاگر می توانند از بناهای مرتفع اطراف مانند مجموعه چارسو دیده شوند و به نوعی با آنها مانند اجزای یک زنجیره ارتباط برقرار کنند.
ارتباط انسانی
در معماری گاه روند ساخت بنا از ساختار و شکل نهایی آن اهمیت بیشتری می یابد. اقداماتی که در روند ساخت انجام می شوند می توانند باعث افزایش حس تعلق و همبستگی، کارآفرینی و تعادل اجتماعی شوند.
اتخاذ رویکرد مشارکتی که در آن نظر افراد مختلف مانند ساکنان و کسبه محلی، افراد تأثیرگذار ساکن بافت، جامعه متخصصان و علاقه مندان به بافت تاریخی، مقامات و سازمانهای درگیر، سرمایه گذاران و خیرین در آن در نظر گرفته شود و هماهنگی با این افراد برای استفاده از سرمایه اجتماعی موجود، وظیفه ای است که اگر تیم معماری در انجام آن موفق عمل کند ارزش افزوده بنا چند برابر می شود. همچنین قبل از راه اندازی پروژه برای افزایش حس تعلق و شناخته شدن آن برنامه هایی در نظر گرفته شده. برای مثال کوچه میزبان اتفاقات هنری و فرهنگی در مراحل مختلف قبل از تکمیل و افتتاح خواهد بود.
مراحل مختلف انجام پروژه به یک اندازه اهمیت دارند. رخدادهای مختلفی که در اینجا برگزار می شوند افراد را دعوت می کنند که از تمامی این مراحل دیدن کنند و در جریان آنها قرار بگیرند.
پانوشت:
١- برخی شک دارند که پیتزا داوود اولین پیتزا فروشی ایران است، برخی در اینکه داوود صاحب اولیه این پیتزا فروشی است، برخی هم در هر دو.
* انوشه احمدی، دانیال اخویان، پانته آ پرهامی، پیمان تاجیک، یاشار منتظری و مهدی نیکخواه از دفتر معماری باغ ایرانی در تهیه این مطلب سهیم بوده اند.
موضاعات مرتبط: مقاله گریز به مرکز ،دفتر معماری باغ ایرانی،
Related items: Persian Garden Studio , Urban Centripetality