Study
کتابخانه ملی ایران
مهندسان مشاور پیرراز
مجله معمار - شماره بیست و نهم - بهمن و اسفند ۱۳۸۳-صفحات ۵۷-۴۲
[ مشاهده پروژه کتابخانه ملی ایران ]
کارفرما: وزارت مسکن و شهرسازی
سازمان مجری ساختمانها و تأسیسات دولتی و عمومی، نماینده کارفرما و مجری طرح، مهندس ایرج امیری با همکاری کارشناسان طرح، دکتر اسکویی و مهندس آژر
مشاور: مهندسان مشاور پیرراز
مدیر پروژه: محسن میرحیدر
- طراحان معماری: زنده یاد یوسف شریعت زاده، محسن میرحیدر، یداله رزاقی
- سرپرست گروه معماری : زنده یاد يوسف شریعت زاده
- طراحان سازه: مرحله اول گروه سازه مهندسان مشاور پیرراز به سرپرستی دکتر محسن رهنما، مرحله دوم گروه سازه مهندسان مشاور سانو به سرپرستی مهندس بهمن حشمتی
- طراحان تأسیسات و تجهیزات مکانیکی: گروه تاسیسات مکانیکی مهندسان مشاور پیرراز به سرپرستی مهندس حشمت اله منصف و همکاری مهندس محمود رضایی و مهندس علیرضا میرطاهری
- طراحان تأسیسات و تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی: گروه تأسیسات الکتریکی مهندسان مشاور پیرراز به سرپرستی مهندس یونس قلی زاده طیار و همکاری مهندس مرتضی عباسی و مهندس محسن بابایی
- طراحان فضای سبز: مهندسان مشاور پیرراز به سرپرستی زنده یاد مهندس فرهاد ابوالضياء
- نظارت مهندسان مشاور پیرراز
- نظارت بر اجرای نازک کاری به سرپرستی مهندس محمد حسین پاپروسچی، نظارت بر اجرای سازه با سرپرستی مهندس شريف شریفی نارانی با همکاری مهندس غلامرضا حدادی، نظارت بر اجرای تاسیسات مکانیکی به سرپرستی مهندس علیرضا میرطاهری و همکاری مهندس نخجوانی و نظارت بر اجرای تاسیسات الکتریکی و الکترونیکی به سرپرستی مهندس اعرابی با همکاری مهندس کریمی
شورای مشورتی کارفرما برای پیشبرد طراحی معماری داخلی و تجهیزات
- مشاور معماری داخلی : حسن متقی
- نمایندگان کارفرما : دکتر محمدتقی امین الاسلامی اسکویی، مهندس بهروز احمدی، مهندس کامبیز ناظر عمو
- نمایندگان کتابخانۀ ملی (دستگاه بهره بردار): دکتر فریبرز خسروی، پوران سلطانی، دکتر زهرا شادمان
پیمانکاران
- پیمانکار سازه: شرکت آرمه دشت به مدیریت مهندس شهرام سلماسی جاوید به سرپرستی مهندس خلیل خلیل زاده
- پیمانکار نازک کاری ساختمانی شرکت ایران بورگه به مدیریت مهندس ملکیانی فرد و سرپرستی مهندس شاهرودی، مهندس اعوانی
- پیمانکار تأسیسات و تجهیزات مکانیکی و الکترونیکی: شرکت آلاوه به مدیریت مهندس توتونچیان و سرپرستی مهندس سعادتی نژاد و مهندس دیلمی
- عکاس: احمد عالی
Architect: Pirraz Consulting Firm •Structure: Sano Consulting Engineers Mechanical & Electrical: Pirraz Consulting Engineers •Contractors: Armehdasht, Iran Burgeh & Alaveh Companies .Site: North western intersection of Hemmat & Haghghani freeway Size: 100,000m2 .Area: 62000m2 •Photo: Ahmad Aali
کتابخانه ملی ایران، گنجینه ای است که هر گوهر آن به مرور زمان فراهم شده است، سنگ نوشته ها و کتیبه های دیروز که تا امروز به یادگار مانده اند، علاقه دیرینه آدمی را در گسترش فرهنگ نشان می دهند. در هر دوره با سبک و سلیقه ای که بضاعت آدمی راه داده است، سنگی بر سنگ برآمده تا سواد آن کس که رمز علم و ادب می دانسته است برآدمیان دیگر آشکار شود. اما وسعت انتشار، محدود به همین تک جمله و تک سنگ بوده و بسیاری از آنها فرسوده و در صفحه روزگار ناپدید شده اند. امروز صنعت چاپ و نشر کتاب، وظیفه انتشار علم و دانش را برعهده دارد. تأمین دانش و رونق آن در میان جماعت اهل علم، منزلت بسیار دارد، اما حفظ و حراست از کتاب و گردآوری آن تعهد دیگری است.
میرزاتقی خان امیرکبیر با احداث مدرسه دارالفنون راه و رسمی را در تاریخ معاصر ایران بنا نهاد که مدت مدیدی از رونق افتاده بود. کتابهایی که صدراعظم روشن اندیش فراهم آورده بود، پس از گذشت حدود ۱۵۰ سال بارها تغییر نام و مکان داده است تا به امروز که در قفسه های کتابخانه ملی ایران استقرار یافته اند. این کتابخانه در سال ۱۳۱۶ شمسی در عمارتی که برای کتابخانه موزه ایران باستان بنا شده بود، رسما گشایش یافت.
تاریخچه
برنامه اولیه کالبدی ساختمان جدید کتابخانه ملی در سال ۱۳۵۵ توسط کمیته ای مرکب از کارشناسان متخصص در امر کتابداری و طراحی کتابخانه های ملی تدوین شد، بر مبنای این برنامه، برای تهیه طرح کتابخانه مسابقه ای بین المللی در سال ۱۳۵۷ برگزار شد که به دلیل بروز شرایط انقلابی در کشور به ثمر نرسید. در سال ۱۳۶۹، که اجرای این پروژه مجددا در دستور کار قرار گرفت، با توجه به گذشت ۱۵ سال از تدوین برنامه اولیه طرح، بازبینی و انطباق آن با نیازهای جدید روز ضرورت پیدا کرد. اصلاح برنامه در سال ۱۳۷۰ به انجام رسید و زیربنای فضاهای ناخالص طرح حدود ۱۲۸هزار متر مربع تعیین شد. در سال ۱۳۷۳، تصمیم گرفته شد زیربنای کتابخانه ملی به حدود ۹۷هزار متر مربع کاهش یابد. تلاش بر این بود که تا حد ممکن ظرفیت مخازن و منابع کتابخانه، کاهش نیابد. بنابراین، در برنامه مصوب نهایی، مجموعه مخازن کتابها در شرایط عادی تا حدود ۴ میلیون جلد و در صورتی که از سیستم قفسه بندی فشرده یا ربات استفاده شود می تواند تا ۷میلیون جلد کتاب و نشریات ادواری و سایر منابع را در خود جای دهد.
مشخصات پروژه
زیربنای طرح کتابخانه ملی حدود ۹۷هزار مترمربع (ناخالص) است که در هشت طبقه اجرا شده است. اجرای سازه، نماسازی و محوطه سازی به صورت کامل و اجرای نازک کاری داخلی در دو مرحله پیش بینی شده که در مرحله اول حدود ۶۰ هزار مترمربع از زیر بنای کل، تکمیل و تجهیز شده و از آن بهره برداری می شود.
فضاهای لازم برای فعالیت کتابخانه ملی به شرح زیر و در هشت واحد دسته بندی شده اند:
-واحد ۱: فعالیتهای همگانی با زیربنای خالص حدود ۷۴۰۰ مترمربع، شامل: میدانگاه ورودی، کتابخانه عمومی تسهیلات همایش، دفاتر فعالیتهای همگانی، کتابخانه کودکان، کتابفروشی، چاپخانه، موزه و دانشکده کتابداری.
-واحد ۲ کتابخانه های پژوهشی با زیربنای خالص حدود ۱۶هزار متر مربع، شامل: مدخل ورودی به تالارهای مطالعه تالار مطالعه مراجع عمومی، تالار مطالعه علوم انسانی و هنر با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود ۳۵هزار جلد کتاب، تالار مطالعه علوم اجتماعی با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود ۷۲هزار جلد کتاب، تالار مطالعه علوم و فنون با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود ۳۵هزار جلد کتاب، تالار مطالعه منابع غیر کتابی، دید و شنودی و موسیقی با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود ۸۰ هزار جلد کتاب و ۸۰۰ هزار فیلم، عکس، اسلاید، نوارهای صوتی و تصویری و نت موسیقی، تالار مطالعه نسخ خطی و کتابهای نفیس و آرشیوها با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود ۸۰ هزار جلد نسخه خطی، تالار مطالعه نقشه با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود ۲۴۰هزار نقشه و ۱۶هزار اطلس، تالار مطالعه ویژۀ نابینایان، یا معلولان بینایی با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود ۸ هزار جلد کتاب بریل، ۸ هزار نوار صوتی و ۸ هزار جلد کتاب درشت چاپ
واحد 3: خدمات پشتیبانی اجرایی با زیربنای خالص حدود ۴۵۰۰ مترمربع، شامل: کانون کامپیوتر،کانون مخابرات، کانون انتشارات کانون رسانه ها، کانون حفاظت منابع کتابخانه و کانون نمایشگاه
واحد ۴: خدمات پشتیبانی اداری، خدمات فنی و تسهیلات و رفاه کارمندان با زیربنای خالص حدود ۷۹۰۰ مترمربع، شامل: فضای ورودی کارمندان، دفاتر مدیریت و سرپرستی کتابخانه، دفاتر مرکز خدمات پشتیبانی اداری، مرکز خدمات فنی، مرکز بهداشت، مهد کودک، کافه تریا و نمازخانه
واحد ۵: خدمات نگهداری و نگهبانی با زیربنای خالص حدود ۷ هزار متر مربع، شامل: بخش تخلیه کالا و فضاهای وابسته، بخش حمل و نقل، انبارهای کارپردازی، خدمات نگهداری ساختمان، خدمات نگهداری ماشین آلات و تجهیزات، بخش نگهبانی و تأمینی کل ساختمان و فضاهای تأسیسات و برق مرکزی
واحد ۶: مخازن بسته مرکزی با زیربنای خالص حدود ۲۰ هزار مترمربع، شامل : ۱۲ واحد مخزن بسته که با قفسه بندی عادی به فاصله محور تا محور ۱۳۵ سانتی متر، که گنجایش حدود ۳ میلیون جلد کتاب و در صورت قفسه بندی به صورت فشرده مکانیکی یا ربات گنجایش حدود ۷ میلیون جلد کتاب را خواهند داشت.
واحد ۷: مرکز تحقیقات اسلام شناسی و ایران شناسی با زیر بنای حدود ۲ هزار متر مربع، شامل: تسهیلات ویژه مطالعه و تحقیق، دفاتر اداری، کانون پژوهش و همایشگاههای لازم
واحد ۸: تسهیلات پارکینگ با زیربنای حدود ۷ هزار مترمربع
مابقی سطوح مربوط به فضاهای آمد و شد افقی و عمودی و فضاهای ارتباطی عمومی و بین واحدها و فضاهای متفرقه تأسیساتی و برقی است. نمودار کلی ارتباطی اجزای مستقر در طرح کتابخانه و همچنین یک صفحه از جداول منظم به برنامه طرح ارائه شده است که حاوی اطلاعات و مشخصات فضای تالار مطالعه منابع علوم انسانی و هنر (یکی از تالارهای مطالعه پژوهشی مستقر در طرح ) و نمودار ارتباطی این فضا به عنوان نمونه است.
مکان یابی طرح در تهران
در سال ۱۳۶۸ به موازات انجام مطالعات لازم برای تدوین برنامه فیزیکی طرح کتابخانه ملی، مطالعات گسترده مسئولان و مهندس مشاور طرح برای انتخاب زمین مناسب برای آن آغاز شد. ابتدا ضوابطی برای انتخاب زمینی مناسب عملکرد و مشخصات آن به شرح زیر تدوین شد:
- چشمگیر بودن موقعیت زمین
- ارتباطات مناسب با در نظر گرفتن اهمیت نسبی وسایل ارتباطی مختلف
- پتانسیل جذب جمعیت، مخصوصاً در ساعات و روزهای تعطیل
- شرایط محیطی مناسب
- حداقل مساحت حدود صد هزار متر مربع، که جوابگوی برنامه موجود (بدون پیش بینی توسعه) باشد
- ابعاد مناسب برای استقرار
- دسترسی از جبهه جنوب، یا شرق
- شیب مناسب زمین
- مقاومت مناسب و یکسان خاک در سراسر زمین قابلیت نشست کم، نبود قنات و انبار چاههای قدیمی
- وجود تأسیسات زیربنایی آب، برق و تلفن در هنگام عملیات ساختمانی و در زمان بهره برداری
با بررسی اراضی نسبتاً آزاد و قابل استفاده در تهران هفت قطعه زمین به ترتیب اولویت مورد توجه قرار گرفت که عبارت بودند از: اراضی پادگان ونک، اراضی پادگان ژاندارمری، زمین شمالی اراضی مصلی، اراضی لجستیکی عباس آباد، اراضی پادگان جمشیدآباد، اراضی پادگان عشرت آباد، و اراضی پادگان حُر (باغشاه)،
پس از پایان بررسیها، تنها محل مناسب بدون معارض برای استقرار طرح، مورد ردیف سوم، یعنی اراضی عباس آباد ارزیابی شد.
زمین محل احداث طرح با وسعتی حدود ۶۲ هزار متر مربع از طرف شهرداری تهران و شرکت نوسازی اراضی عباس آباد به رایگان برای احداث کتابخانه ملی در اختیار مجری طرح قرار گرفته است. براساس طرح جامع اراضی عباس آباد، این زمین در شرق، غرب و جنوب به محورهای ارتباطی داخلی این اراضی می رسد و در ضلع شمالی آن، میدان وسیعی قرار گرفته و در بخش شمالی میدان مجموعه فرهنگستانهای جمهوری اسلامی در حال احداث است. براساس طرح جامع اراضی عباس آباد و طرح اولیه ای که برای این میدان تهیه شده ،سطح میدان به احداث گردشگاه و عبور پیاده اختصاص یافته و طبقات زیر برای ایجاد فضاهایی مرتبط با فعالیتهای هنری، فرهنگی و پارکینگ موردنیاز برای مراجعان به کتابخانه ملی و فرهنگستانها در نظر گرفته شده است. این میدان، که طول آن در امتداد شرقی و غربی، در محور قلۀ دماوند است، از سمت غرب به محور پیاده ای میرسد که براساس طرح جامع نوسازی اراضی عباس آباد تا محدوده ایستگاه متروی فعلی ادامه می یابد. شیب کلی زمین از بالاترین نقطه در شمال شرقی تا پایین ترین نقطه در جنوب غربی حدود ۴۶ متر و شیب عرضی آن از شرق به غرب حدود ۲۳ متر است. عرض زمین به طور متوسط حدود ۲۰۰ متر و طول زمین در بیشترین حد آن ۳۵۰ متر است. امتداد طولی زمین با شمال جغرافیایی حدود ۱۸ درجه به سمت شرق انحراف دارد که از نظر استقرار طرح و جهت مناسب در شهر تهران، از محسنات زمین محسوب می شود. دسترسی و ارتباط سواره به کتابخانه نیز از طریق بزرگراه حقانی صورت می گیرد.
انتخاب طراح
در سال ۱۳۷۳، بر مبنای برنامه تنظیم شده جدید و انتخاب نهایی زمین تصمیم گرفته شد طرح بین پنج شرکت مهندسی مشاور مجرب و سرشناس به مسابقه محدود گذاشته شود. در مرداد ماه ۱۳۷۴، هیئت داوران با اعلام نظر خود به سازمان مجری ساختمانها و تأسیسات دولتی و عمومی به کار خود پایان داد و اعلام کرد که پس از بررسی و بحث کافی درباره طرحها و مطالعه گزارش ارزیابی فنی کارشناسان سازه و تأسیسات و کتابداری متفقاً طرح معماری تهیه شده توسط مهندسان مشاور پیرراز را طرح منتخب میداند و درباره رتبه بندی چهار طرح دیگر اظهارنظری نکرد.
مبانی شکل گیری و ضوابط طراحی معماری
کتابخانه ملی خزانه دار و حارس میراث آثار نوشتاری، دیداری و شنیداری ملت است و به این اعتبار ریشه در خاک میهن و پای در گذشته ملت دارد. اما افزون بر این، کتابخانه ملی گردآورنده محصولات مجموعه تلاشهای فرهنگی، هنری، علمی و فنی کشور و قلب نظام اطلاع رسانی کشور ما هم هست و با توجه به جایگاه محوری اطلاعات و اطلاع رسانی و در تمدن کنونی، نهادی است که در عین حفظ میراث دیروز، نقش فعالی در شکل دادن به امروز و تغییر جامعه به سوی فردای متعالی دارد و به این اعتبار کمتر نهادی را می توان یافت که چنین پیوندی با وضع حال و سرنوشت آینده نسبتاً دور ملت داشته باشد.
ملزومات پاسخگویی به این وظایف چندگانه، مجموع تجارب حاصل از راهبری و طراحی کتابخانه های ملی و مراکز ملی اطلاع رسانی که به شکل توصیه ها و رهنمودهای کارشناسی ارائه شده و مجموع تصمیماتی که برای تسهیل تحقق رسالتهای کتابخانه ملی توسط کارشناسان اتخاذ شده قطعی ترین تأثیرات را بر شکل گیری طرح معماری آن گذاشته است. در چنین طرحهایی طبع آزماییهای سلیقه ای و به کارگیری اشکال دلخواه مطلوب نیست و حرکت از پیش فرضهای جزمی در مورد سبک و سنت و نوآوری، و تلاش در تحمیل آنها بر طرح، می تواند به اخلال در کارکرد کتابخانه و دور شدن آن از تحقق اهدافش بینجامد.
عواملی که به هر طرح معماری شکل می دهد بسیار متنوع و در عین حال در هم بافته اند و جداکردن آنها از هم نه تنها آسان نیست، بلکه این خطر را هم دارد که به دیدگاههایی یکسونگرانه و تک بعدی بینجامد که با روح معماری همخوانی ندارد، ولی به هر حال با توجه به ضرورت بررسی عوامل تشکیل دهنده طرح، از چنین تجزیه ای گریزی نیست.
نکته دیگری که باید بدان توجه داشت این است که شاید در آزادی مطلق فرضی راحت تر بتوان به شکلهای باب طبع و مورد پسند رسید، ولی مجموعه ای از محدودیتها و باید و نبایدها، ناشی از ضرورتها و خصوصیات ذاتی یا محیطی طرح و توصیه های کارشناسی و امثال اینها در مورد هر طرح معماری وجود دارند که از پرداختن به آنها گریزی نیست، و معماری هم در واقع چیزی نیست مگر همین تقابل بین آزادی از یک سو و محدودیتها و باید و نبایدها از سوی دیگر و این تقابل و چگونگی رسیدن به تعادلی میان این عوامل است که به میزان زیادی بر شکل هر طرح اثر می گذارد.
عوامل شکل دهندۀ طرح را به طرق مختلف می توان دسته بندی کرد. مثلا می توان این عوامل را به محدودیتها، امکانات، تصمیمها و انتخابها تقسیم کرد. می توان آنها را براساس ترتیبی که در طول شکل یابی طرح ظاهر شد هاند، یا بر مبنای اهمیت و دامنه تأثیرگذاری شان بررسی کرد.
اما آنچه اهمیت دارد، آن است که باید از مسائل و نکات کلی تر و مهم تر و تأثیرگذارتر آغاز کرد و تدریجا به جزئیات پرداخت. ابتدا مهم ترین محدودیتها و خصوصیاتی که در طرح کتابخانه ملی، به سبب ماهیت ویژه این بنا وجود دارد و بر شکل گیری معماری آن اثر گذاشته، بررسی میشود. این محدودیتها و خصوصیات را می توان اجمالا «خصوصیات ذاتی طرح» نامید. سپس عوامل مربوط به محیط پیرامونی و محل استقرار کتابخانه بررسی می شود که شامل موقعیت زمین، ابعاد و خصوصیات زمین، و شرایط اقلیمی منطقه و امثال آن است و به اجمال می توان بر آنها عنوان «خصوصیات محیطی و پیرامونی طرح» را نهاد. در قدم بعد، با توجه به مجموعه خصوصیات ذاتی و پیرامونی طرح و با در نظر داشتن توصیه ها و رهنمودهای کارشناسی و بررسی راه حلها، فرآیند شکل یابی طرح معماری کتابخانه ملی بیان می شود و بالاخره نتایج مطالعات و حجم نهایی کتابخانه توضیح داده خواهد شد.
تحولات آینده در تکنولوژی و وظایف کتابخانه و انعطاف پذیری
خصوصیات ذاتی طرح
در میان بناهای فرهنگی، کتابخانه های ملی بیشترین و شدیدترین تحولات را داشته و خواهد داشت. علت آن یکی تغییر و گستردگی دامنه فعالیتها و وظایف کتابخانه های ملی و تغییرات آنهاست و دیگری و شاید از آن مهم تر، سرعت تحولات تکنولوژیک است که خود بر نوع فعالیتها و وظایف کتابخانه هم اثر می گذارد. اما این تأثیرات مبهم و غیرقابل پیش بینی است. اگر کتابخانه را دارای سه عنصر اصلی، یعنی منابع؛ خدمات مربوط به جمع آوری و تنظیم و نگهداری منابع؛ و خدمات به مراجعان در نظر گیریم، برخی از تأثیرات تکنولوژی و تغییر نیازها بر این سه عنصر اصلی را می توان به قرار زیر مثال زد:
فضای مورد نیاز منابع اصولاً قابل پیش بینی نیست و در تغییر آن تردیدی وجود ندارد. تکنولوژی توانسته است یک دائرةالمعارف سی جلدی را به یک یا چند لوح فشرده کوچک تبدیل کند. می توان روزی را مجسم کرد که غیر از کتابهای چاپ نفیس و کتابهای قدیمی، سایر منابع مکتوب، نه به شکل کتاب و جزوه که به شکل منابع کم حجم دیجیتالی نگهداری شوند.
اما از سوی دیگر، در سراسر جهان، این تمایل به وجود آمده که بسیاری از سایر محصولات کار فرهنگی بشر نیز در کتابخانه های ملی جمع آوری و نگهداری شوند. از جمله برنامه های رادیو و تلویزیون و حتی اخبار، برنامه های مشغول کننده و امثال آنها. این امر، در چند کشور به صورت قانونی، از وظایف کتابخانه های ملی است.
بنابراین، ملاحظه می شود که تکنولوژی از یک سو، از حجم منابع متعارف کتابخانه ها می کاهد و از سوی دیگر، حجم جدیدی از منابع را بدان می افزاید. نسبت اینها به هم و امکانات دیگری که تکنولوژی در آینده ایجاد خواهد کرد نیز قابل پیش بینی نیست.
ملاحظات نورگیری فضاها: فضاهای وسیعی از کتابخانه نه تنها به نور طبیعی نیاز ندارند، بلکه به دلیل اشعه ماوراء بنفش موجود در نور طبیعی، باید از آن محفوظ باشند. اما توصیه شده سایر فضاهای کتابخانه حتی المقدور امکان نور گیری طبیعی را داشته باشند.
کتابخانه ملی از فضاهایی با وسعت حدود ده متر مربع تا سه هزار مترمربع تشکیل می شود و این فضاها در بیشتر موارد باید باهم ترکیب شوند. شاید با تکیه بر نور مصنوعی بتوان این مسئله را با تدابیر عادی حل کرد، ولی چنانچه اولویت دادن به نور طبیعی و احتراز از نور مصنوعی جزو ملاحظات طرح باشد، ترکیب کردن این فضاهای متنوع، معماری متفاوتی را خواهد طلبید. در این صورت، جایگزینی فضاهای گوناگون طرح و ساختمان فضاها و شکل کلی بنا، به تبع نور شکل خواهد گرفت.
ملاحظات توسعه پایدار و صرفه جویی در انرژی: فکر صرفه جویی در انرژی از اواخر دهه ۱۳۵۰ و فکر توسعه پایدار از اواخر دهه ۱۳۷۰ مطرح شده است. توجه به اصول توسعه پایدار در کاربرد مصالح و تجهیزات و صرفه جویی در انرژی علاوه بر اینکه می باید جزو اصول اولیه طراحی ساختمانهای امروزی در دنیا مورد توجه قرار گیرد، رعایت آن برای کشور فقیری چون کشور ما حائز اهمیت زیادی است. در رهگذر توسعه، هر طرحی باید در برگیرنده نیازهای نسل حاضر، با استفاده از سهم نسل حاضر در منابع و ظرفیتهای موجود، بدون استفاده و صرف منابع، ظرفیتها و توان نسل آینده باشد.
توسعه پایدار، به خصوص در معماری امروز، به اخلاق جدید جهانی و مدلهایی توجه دارد که مربوط به استفاده از منابع و مصالح تجدید شونده یا منابع و مصالحی که محدودیت نسبی کمتری دارند می شود، مثلا چوب از مصالح تجدیدشونده است و خاک، گچ، سیمان و سنگ از نفت، آهن، مس و غیره محدودیت کمتری دارند یا دارای فراوانی بیشتری در دنیا هستند.
در طرح پروژه های ملی در کشور ما، به عنوان الگوی ساخت و ساز، می باید تا حدی که امکان دارد از مصالح مناسبی که در طبیعت فراوانی بیشتری دارد، مثلا آجر، که مواد تشکیل دهنده آن خاک است، استفاده شود. برای صرفه جویی در مصرف سوخت هم باید تمهیداتی فراهم شود که ساختمان را بتوان با کمترین نیاز به سوختهای فسیلی، که پایان یافتنی است، در فصل سرما گرم، و در فصل گرما خنک و قابل استفاده کرد.
در طرح کتابخانه ملی صرفه جویی در مصرف انرژی با تمهیداتی به شرح زیر حاصل شده:
- طراحی جزئیات و مشخصات اجرایی پنجره ها و نورگیرهای سقفی و تقليل اتلاف انرژی (ضریب هدایت حرارتی در پنجره های دوجداره به ۶۵ /. و نورگیرهای سقفی به ۴۶/. رسانده شده است) و تقليل سطوح پنجره های جانبی
- استفاده از نورگیرهای سقفی برای روشنایی فضاها با نور طبیعی و به حداقل رساندن مصرف نور مصنوعی در طول روز با بهره برداری از نورگیرهای سقفی که چهار برابر نورگیری دیواری بازده روشنایی دارد.
- حفاظت پنجره های جبهه غربی از اشعه مزاحم و گرم خورشید در فصل تابستان به کمک درختهای خزان کننده
- دسترسی سهل مراجعان به فضاهای اصلی طرح بدون نیاز به استفاده از وسایل بالابر مکانیکی
- استقرار فضاهای متصل به سیستم آب سرد و گرم و اتاقهای برق به صورت عمودی روی هم و جلوگیری از اتلاف انرژی در شبکه های تاسیساتی و برقی بین نقاط مصرف و مراکز تأسیسات و برق
- استقرار مخازن اصلی کتاب، که شرایط تأسیساتی ویژه دارند، در طبقات تحتانی و بدون تماس با جداره خارجی ساختمان
- برخورداری پارکینگهای مستقر در طرح از نور و تهویه طبیعی
- طراحی پیشانی مرتفع در جداره طبقات برای مسیر عبور کانالهای هوادهی پیرامونی (Primeter Zone)
- انتخاب مصالح مصرفی و جزئیات مناسب در پوسته و جداره های نما (دیوارهای خارجی دوجداره با ضریب هدایت حرارتی ۵۶۳/. و پوشش بامها نیز دوجداره با ضریب ۸۳/. هستند.)
- سیستم کنترل هوارسانها با قابلیت سرمایش آزاد
- مدیریت انرژی سیستمهای تأسیساتی (EMS) با استفاده از سیستمهای کنترل تحت پوشش مدیریت خودکار (BMS)
- تقلیل مصرف برق برای روشنایی فضاها با توجه به استفاده بهینه از نور و روشنایی طبیعی
- استفاده از لامپهایی با بازده مناسب و چراغهایی با ضریب بهره مناسب در تأمین روشنایی مصنوعی فضاهای کتابخانه ملی حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد در مصرف انرژی برق صرفه جویی شده است.)
- به کارگیری سیستم مدیریت هوشمند ساختمان (BMS) در قطع و وصل مدارهای روشنایی و به صورت برنامه ریزی شده (مدیریت هوشمند سیستم روشنایی)
- به حداقل رساندن افت حرارتی کابلهای برق با استقرار اتاقهای برق و تابلوهای برق در فواصل استاندارد و حداقل
- نزدیکی پست برق به مراکز مصرف کننده عمده و جلوگیری از هدر رفتن انرژی الکتریکی
در جدول یک ، ارقام اصلی و عمده مصارف انرژی در کتابخانه ملی در مقایسه با طرحهای مشابه ارائه شده است
ملاحظات تاسیساتی ویژه: هیچ مجموعه بزرگی بی نیاز از آب نیست، ولی به شوخی یا به جد گفته می شود که کتابداران از آب بیشتر وحشت دارند تا آتش. کتابخانه ملی شامل فضاهایی است که به سرویس آب و فاضلاب نیاز دارند و فضاهایی که باید از آنها دور و محفوظ باشند. دارای فضاهایی است که در طول ساعات کار، بار حرارتی و برودتی بالا و در عین حال، شدیداً متغیری دارند و نیز دارای فضاهایی است که در آنها این بار کم و نسبتاً ثابت است. فضاهایی دارد که به هوای تصفیه شده نیاز دارند و نیز فضاهایی که فقط محتاج تعویض هوا هستند و با تمهیداتی می توانند به طور طبیعی تهویه شوند.
این مسائل، در طراحی معماری و جایگزینی فضاها، انتخاب سیستم تأسیساتی مناسب برای هر یک و جایگزینی سرویسهای فرعی دارای تأسیسات سنگین نظیر دستشوییها و اتاقهای هوارسان اثر تعیین کننده ای داشته است.
ملاحظات هوشمندی بنا: با توجه به وظایف کتابخانه های ملی چند دهه ای می شود که این کتابخانه ها وظایف ملی خود را به طور فزاینده ای در متن و چارچوبی بین المللی ایفا می کنند و به این ترتیب، به حلقه ای از زنجیره جهانی گردآوری سازماندهی و عرضه دانش بشری تبدیل شده اند.
همزاد این تحول، و شاید منشأ آن، تکنولوژیهای پیشرفته ای است که محیط کار کتابخانه های ملی را شکل داده و ساختمان آنها را در زمره ساختمانهای هوشمند قرار می دهد، از آن جمله شبکه های الکترونیکی حمل و نقل کتاب و منابع که شریان پیچیده آن و مسیرهای حرکت و دسترسیهای مناسب آن به اجرای طرح و همچنین منظور نمودن مسیرها و بسترهای اجرای شبکه های الکتریکی و الکترونیکی موردنیاز تکنولوژی پیشرفته روز مانند سیستم مدیریت هوشمند ساختمان و تأسیسات (BMS) و سیستمهای موردنیاز شبکه کامپیوتری اطلاع رسانی جهانی (CNS) و اتوماسیون اداری بنا (OAS) .اما این روند بدان معنا نیست که این کتابخانه ها از محتوای ملی تهی شوند و معماری اصطلاحاً جهان وطن برازنده آنها باشد، باید کوشید استفاده از تکنولوژی، با حداکثر به کارگیری راهبردها، تجارب و دستاوردهای غنی معماری بومی سرزمین همراه باشد.
خصوصیات محیطی و پیرامونی در طرح و شرایط اقلیمی و محیطی: شرایط اقلیمی و جغرافیایی یک کشور یا یک منطقه از همان کشور، در چگونگی طرح بناها در آن منطقه مؤثر و یکی از مهم ترین عوامل شکل دهنده به معماری یک سرزمین است. دمای هوا، میزان رطوبت و بارندگی و شدت آن، تعداد روزهای آفتابی سال و مدت زمان روشنایی طبیعی، باد و شدت و جهات وزش آن در فصول مختلف، شدت درخشندگی نور، مقاومت خاک و زلزله خیزی منطقه و امثال آنها از زمره این عوامل هستند. سنتهای معماری یک سرزمین طی قرون متمادی به نحوی شکل می گیرد و تحول می یابد که بناها با این شرایط محیطی هماهنگ شوند، میزان الطمات به حداقل برسد و میزان استفاده از مواهب طبیعی به حداکثر رسانده شوند.
امروزه دستاوردهای تکنولوژیک این امکان را فراهم آورده که حجم و شکل ساختمانها تا حدود زیادی فارغ از چنین ملاحظاتی تعیین شوند و مثلا بتوان در یک منطقه زلزله خیز برجی چند ده طبقه و در منطقه ای با بارندگیهای شدید و فراوان، ساختمانی با بام مسطح و بدون سقف شیبدار ساخت، البته گاهی با صرف هزینه های بیشتر. اما این دستاوردها شمشیری دودم اند و باید با احتیاط به کار گرفته شوند. تفریط آنجاست که چشم بر آنها بپوشیم و خود را از امکانات گسترده ای که عرضه می دارند محروم کنیم. افراط آن است که به بهانه همگامی با پیشرفتهای تکنولوژیک، محصول قرنها تلاش و تفکر هزاران هزار معمار و سازنده و امکاناتی را که کار آنها برای ما فراهم آورده است یکسره به کنار نهیم.
استفاده توامان از هر دو قابلیت، بدون در غلتیدن به فرمالیسم تفریطی یا تکنولوژی زدگی افراطی، مهم ترین موضوع معماری معاصر این سرزمین و دشوارترین و در عین حال، زیباترین چالش آن است.
منطقه اجرای طرح: هر بنایی جایگاهی در یک بافت شهری (موجود یا در دست احداث)، یا طبیعی، یا شهری و طبیعی خواهد یافت؛ در مورد کتابخانه ملی همین آخری صدق می کند. به محض استقرار بنا، تأثیر و کنش متقابل بین بنا و محیط پیرامونی آن ایجاد می شود. بنابراین، هیئت ظاهری هیچ طرح مناسبی نمی تواند بی توجه به این تأثیر متقابل و فارغ از آن شکل یابد.زمین محل احداث طرح، ابعاد و شکل آن، خصوصیات آن از جنبه های مختلف (توپوگرافی، مکانیک خاک و غیره)،محدودیت تعداد طبقات و بالاخره ضوابط منطقه ای احداث بنا، به همراه سایر عواملی که در بخشهای دیگر بدان پرداخته شده، از عوامل مهم در شکل یافتن نهایی طرح بوده اند.
سازه طرح
کتابخانه ملی محل نگهداری میلیونها جلد کتاب و اسناد تاریخی است که هر ساله نیز به دلیل چاپ و نشر کتابهای جدید بر حجم کتابهایی که بایستی در آن نگهداری شود افزوده می شود. سربار زنده زیاد یکی از ویژگیهای مهم طراحی سازه این طرح است که طبیعتاً باعث افزایش قابل توجهی در جرم سازه می شود. این مسئله از مشکلات مقاوم سازی در مقابل نیروهای جانبی است، همچنین بار زنده قابل توجه طرح ایجاب می کند که تحت الارض بنا دارای مقاومت یکسان و با میزان نشست اندک خاک باشد. ولی از همه مهم تر، جوابگویی سازه به انعطاف پذیری ساختمان به دلیل تغییر عملکرد فضاهای داخلی، توسعه آینده و همچنین دهانه های بزرگ به دلیل نیاز به نحو مطلوب قفسه بندی برای نگهداری کتابهاست. با توجه به بار زنده زیاد در قسمت مخازن بسته مرکزی طرح، توصیه شده استقرار این مخازن در طبقات تحتانی ساختمان صورت گیرد و از این طریق، توزیع جرم و سختی در ارتفاع ساختمان به صورت یکنواخت تری انجام شود و به مقاومت سازه در مقابل نیروهای زلزله کمک کند.
نوع خاک و نزدیکی محل اجرای طرح به گسلهای اصلی و فعال شمال شهر تهران نیز از ویژگیهای خاص سازه این طرح است، زمین کتابخانه روی لایه های قدیمی آبرفتی قرار گرفته، پیوستگی شدید دانه بندی خاک در این لایه ها باعث می شود این رسوبات به طور کلی بدون حفره باشند و آب در آنها نفوذ نکند. این لایه ها از نظر مکانیکی مقاوم اند، ولی در مقابل جریان آب سست و دچار آب بردگی و تخریب می شوند.
بنابراین، به دلیل حساس بودن خاک زیر شالوده در مقابل رطوبت، اجرای زهکشی مناسب به صورت کمربندی دور بنا قبل از اجرای شالوده و تمهیدات لازم اجرایی برای عدم نفوذ آب و رطوبت از کفهای داخلی به زیر پی الزامی بوده است.
سازه کتابخانه ملی ایران با توجه به ویژگیهای گفته شده بر پایه ستون بندی منظم و دهانه های مساوی در دو جهت طراحی شده است. فاصله محور تا محور ستونها ۸/۱۰ متر است که براساس مضربی از مدول یا پیمون معماری به دست آمده و معادل۱/۳۵ متر است. این اندازه فاصله استاندارد محور تا محور قفسه های کتاب است و به این ترتیب، در دهانه انتخابی، ۶ مدول یا ۶ ردیف قفسه کتاب امکان استقرار دارند. علاوه بر آن، اندازه ۸/۱۰ مضربی از ۹۰ سانتی متر است که طول قفسه های استاندارد کتاب است. بنابراین، کلیه عناصر سازه ای شامل موقعیت تیرچه های سقف، تیرهای اصلی، حفره های قابلمه ای سازه بتنی سقف (Waffle Slab) و ستونها، باید منطبق بر شبکه استاندارد مدول بندی معماری قرار گیرند.به دلیل لزوم انعطاف پذیری فضاها، عناصر ثابت مانند دیوارهای برشی از طرح حذف و قابهای صلب بتنی هماهنگ با طرح معماری به صورت سیستم باربر ساختمان در نظر گرفته شده اند.
به لحاظ معماری ساختمان و عقب نشستگی حجم بنا در طبقات، که به منظورهای گوناگون از جمله تأمین مقیاس مطلوب انسانی معماری ایران و ترساننده نبودن حجم بیرونی و تأمین نور طبیعی صورت گرفته، سطوح طبقات سطح یکنواخت و مساوی ندارند و به صورت پلکانی عقب می نشینند. در نتیجه، مرکز جرم ساختمان از جانب بلوک به داخل آن کشیده شده است. همچنین با توجه به شرایط خاص معماری و تأسیساتی، ارتفاع تیرها در محل ستونها نسبتا زیاد و به میزان قابل ملاحظه ای در انتقال لنگرهای ناشی از بارهای قائم و افقی مؤثر است. به همین دلیل سیستم سازه ای به صورت قابهای خنثی، که پاسخگوی نیازهای معماری و دارای ماهیچه هایی در محل اتصال تیرها و ستونهاست، مناسب ترین سیستم باربر برای این بنا محسوب می شود. اتصال تیرهای اصلی به ستونها به وسیله ماهیچه هایی با طول حدود یک چهارم دهانه تأمین شده و طراحی معماری این ماهیچه ها، که فرم کلی سرستونهای کتابخانه ملی را به وجود آورده اند، برای تأمین اشکال مطلوب داخلی از نظر زیبایی شناختی طراحی شده اند که به خوبی نیازهای سازه را پاسخ می گویند.
تنوع حجمهای فضاهای داخلی، فرمهای آزاد شکستگی حجمها و حفره های کف طبقات و ارتفاع آزاد ستونهایی با ارتفاع سه طبقه و تنوع فرم سرستونها به صورت دو پر، سه پر، چهار پر و بیشتر، یا قرار گیری ماهیچه های سرستون در امتداد قطری دهانه ها و سایر الزامات معماری طرح باعث شده سرستونهای طرح، حدود ۵۰ بدیل متفاوت، از نظر معماری، طراحی، و از نظر سازه محاسبه شوند.
پی ساختمان نیز با توجه به خصوصیات پیش گفته در مورد خاک و مختلف بودن سربار ستونها، که حتی برای دو ستون مجاور هم کاملا متفاوت است، برای جلوگیری از نشستهای غیر متقارن در پیها به هنگام وقوع زلزله (که بسته به نوع خاک می تواند ناشی از دو پدیده تحکیم یا روانگرایی باشد و برای جلوگیری از ایجاد تنشهای حاصله در سازه طرح، به صورت گسترده طراحی شده اند و پایه ستونهایی (Pedestal) در حد فاصل روی پی گسترده تا کف سازیها دارند.
تأسیسات و تجهیزات مکانیکی
طراحی شبکه های تأسیسات و تعیین مشخصات تجهیزات مکانیکی برای تأمین شرایط بسیار متنوع فضاهای مستقر در طرح کتابخانه، با توجه به ویژگیها، ملاحظات و محدودیتهایی به شرح زیر صورت گرفته است:
- دمای هوا: گرما سبب فساد شیمیایی کاغذ، چرم و پارچه می شود. در گرمای زیاد، چسب و سریش جلد کتاب خشک و فاسد می شوند و کاغذ ترد و شکننده میشود.
- رطوبت نسبی: رطوبت بیش از حد به رشد کپک در کاغذ کمک می کند و باعث می شود خطوط مرکبی محو و پاک شوند و کمبود رطوبت هم کاغذ را شکننده می کند.
- مقدار هوای تازه: ناخالصیهای موجود در هوا نظیر: دی اکسید گوگرد، هیدروژن سولفوره، آمونیاک، بی اکسید ازت، ازن، گرد و غبار و بخار آب موجود در هوا برای کتاب زیان آورند و بهتر است مقدار هوای تازه به حداقل ممکن در حد مورد نیاز برای تنفس اشخاص باشد.
-مقدار جابه جایی هوا: هوای راکد شرایط مناسبی برای رشد آفتهای کتاب میشود و در انبارهای کتاب و مدارک گرانبها لازم است. هوا در همه نقاط به نحوی جریان داشته باشد که افزایش سرعت حرکت آن ایجاد سر و صدای مزاحم نکند.
- تأمین پاکیزگی هوا: یکی از گازهای زیان آور برای منابع کتابخانه گاز So2 است که بر اثر تماس با رطوبت هوا ایجاد اسید سولفوریک می کند و برای کنترل مقدار این گاز مناسب ترین فیلتر Activated Carbon Filter است که روی کانال هوای تازه ورودی دستگاههای هوارسان مخازن کتاب قرار گرفته است.
-برقرار فشارهای نسبی: حفاظت کل ساختمان کتابخانه در برابر نفوذ هوای خارج و حفظ درجه پاکیزگی هوا در فضاهایی که کنترل پاکیزگی بالاتری در مقایسه با فضاهای مجاور دارند، ضرورت دارد.
- کنترل میزان صدا: در فضاهای مطالعه، صدای ناشی از دستگاههای تأسیسات مکانیکی باید کم باشد( البته سکوت نباید تا حدی باشد که صداهای عادی هم برای حاضران ایجاد مزاحمت کند).
-حفاظت در برابر آب: حفاظت کتابها و سایر منابع گرانبهای کتابخانه در برابر آسیب های احتمالی از نفوذ آب یا فاضلاب بسیار مهم است. در طرح معماری گروههای بهداشتی طبقات در شفتهای بسته ای دقیقا روی هم استقرار می یابند و همه لوله های قائم و افقی آب سرد و گرم مصرفی و فاضلاب از داخل شفتها عبور می کنند و دستگاههای هوارسان هم در کنار شفتها قرار دارند.
لوله کشی توزیع انرژی و آب بهداشتی از موتورخانه مرکزی از طریق کانالهای آدم رو به شفتهای گفته شده می رسد و از آنجا به دستگاههای هوارسان و گروههای بهداشتی متصل می شوند، در نتیجه، در سقف فضاهایی که در آنها کتابها یا منابع وجود دارند به هیچ وجه لوله کشی و حرکت آب وجود ندارد.
-تهویه مطبوع: با توجه به لزوم دور نگهداشتن شبکه های توزیع آب از فضاهای مخازن و تالارهای مطالعه و به دلیل بزرگی فضاها و انعطاف پذیری طرح، مناسب ترین سیستم تهویه مطبوع برای کتابخانه ملی سیستم هوارسان از نوع تمام هواست و سیستمهای هوارسانی کم سرعت با حجم ثابت و یک کاناله یک یا چند منطقه ای در طرح منظور شده است.
- حفاظت در برابر آتش: شامل حفاظت جمعیت در فضاهای مطالعه و سالنهای اجتماعات، جلوگیری از سرایت دود آتش از منطقه ای که حریق در آن واقع شده به مناطق دیگر، حفاظت راههای فرار جمعیت و تخلیه دود از این مناطق و کنترل دود و آتش در منطقه ای که حریق در آن واقع شده است. فضاهای طرح به جز فضاهای تأسیساتی به ۵۶ منطقه آتش (Fire Zone) تقسیم شده و هر منطقه با هوارسان جداگانه ای هوادهی شده است. در هنگام حریق دستگاه هوارسان منطقه حریق خاموش می شود و دمپرهای ضد آتش در مسیر کانالهای رفت و برگشت هوا از این منطقه به مناطق دیگر بسته می شوند. تخلیه دود با روشن شدن مکنده های هوا شروع می شود و فشار هوای منطقه آتش را در مقایسه با مناطق مجاور منفی می کند و به این ترتیب، از انتشار دود و آتش جلوگیری می شود. برای حفاظت پله های فرار و امن کردن این فضا برای تخلیه جمعیت، با دمندههای مکانیکی، هوای آن تحت فشار قرار می گیرد و به این ترتیب، فشار هوای شفت پله های فرار در مقایسه با فضاهای مجاور مثبت می شود و در صورت باز شدن هر یک از درهای ورود به پلکان فرار، جریان هوا از سمت پله به فضای مجاور خواهد بود.
- حفاظت از منابع گرانبهای کتابخانه: هزینه بالا و ماهیت بسیاری از اموال و منابع موجود در کتابخانه ملی، به اطفا کنندهای تمیز نیاز دارد. مناسب ترین سیستم برای خاموش کردن آتش احتمالی در مخازن بسته اصلی یا مخازن همجوار تالارهای مطالعه و تالار موزه که در آن منابع گرانبهای کتابخانه نگهداری می شوند و نیز امکان تردد افراد هم هست، سیستم گاز 200-FM است. این گاز با ساختار شیمیایی CF3CHCF3 جانشینی مطمئن برای 1301 Halon است که به دلیل تخریب لایه ازن ساخت آن ممنوع اعلام شده است، 200-FM در غلظت کمتر از ۷ درصد به سرعت آتش را خاموش می کند و تا غلظت ۹ درصد هیچ گونه خطری برای انسان ندارد.
سیستمهای کنترل خودکار
تأمین شرایط هوای داخل فضاهای گوناگون ساختمان، از نظر دما، رطوبت، مقدار هوای تازه، مقدار جابه جایی و حرکت هوا، برقراری فشار نسبی و غیره و کنترل این شرایط بدون استفاده از سیستمهای کنترل خودکار ممکن نیست. با کمک گرفتن از سیستمهای کنترل خودکار می توان سیستمهای دیگری مانند حفاظت در برابر حریق و دود، سیستمهای افزایش فشار آب و مصرف آب، کار دستگاه تصفیه فاضلاب، صرفه جویی در مصرف انرژی، صرفه جویی در هزینه های بهره برداری و نگهداری و بسیاری از کارکردهای دیگر تأسیساتی را زیر کنترل آورد و در جهت کارایی بهینه تنظیم کرد.
در سیستم کنترل مرکزی، همه سیستمهای کنترل به صورت شبکه ای به هم متصل اند و همه اطلاعات را می توان در یک مرکز کامپیوتر با این اپراتور در هر لحظه دریافت و نقطه کار هر سیستم را تحلیل کرد و در صورت لزوم تغییر داد. این سیستم علاوه بر کنترل خودکار برای دستگاههای تأسیسات گرمایی، تعویض هوا و تهویه مطبوع تجهیزات موتورخانه و تأسیسات بهداشتی، بسیاری از کارکردهای ساختمان نظیر روشنایی، حریق، ایمنی، صرفه جویی در انرژی و سیستم مدیریت تجهیزات را می تواند تحت کنترل قرار دهد.
سیستم جمع آوری آب باران
هیچ لوله قائم و افقی آب باران از فضاهای اصلی ساختمان مانند مخازن بسته اصلی و مخازن همجوار تالارهای مطالعه، موزه و دیگر فضاهای مشابه نباید عبور کند.
- فضاهای اصلی ساختمان کتابخانه باید در برابر آسیب احتمالی از آب باران، نشت اتصالیها، ترکیدن لوله و غیره به دقت حفاظت شود.
برای برآوردن این ملاحظات آب باران از اطراف بام در ترازهای مختلف با آبراهها مسی (گاترمسی) و لوله های قائم، که فقط یک طبقه را طی می کند و عمدتاً در خارج ساختمان و به صورت آشکار اجرا می شود و به بام تراز پایین تر می ریزد و تا پایین ترین تراز ادامه می یابد جمع آوری می شود. در اطراف شفتها لوله های قائم آب باران از کفشوهای بام بالاترین طبقه شروع می شود و آب باران را به پایین ترین تراز می رساند. این لوله ها در داخل شفتها، که کاملا در برابر نفوذ آب مقاوم هستند، قرار می گیرند.
تأسیسات و تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی
طراحی تأسیسات و تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی در ساختمان کتابخانه ملی با توجه به اهمیت بنا، کتابها و منابعی که در بخشهای مختلف طرح خصوصا در مخازن کتاب نگهداری می شوند، انجام گرفته است.
از مهم ترین ویژگیهای طرح، نحوه تأمین روشنایی مناسب در فضاهای نگهداری کتابها و تالارهای مطالعه است که در بیشتر کتابهای مرجع طراحی کتابخانه های بزرگ تأیید شده است. پیشتر به تأثیر نور در تخریب و تجزیه کاغذ و اهمیت توجه به عواملی مانند رطوبت و درجه حرارت محیط و کنترل اشعه ماوراء بنفش که نقش مؤثری در تأمین شرایط مطلوب محل نگهداری منابع، به خصوص نسخ خطی و منحصر به فرد تاریخی دارند اشاره کردیم.
نکات مشروح زیر خلاصه ای از مشخصات طرح سیستمهای الکتریکی و الکترونیکی ساختمان کتابخانه ملی است که با توجه به ویژگیهای خاص این بنا در طرح منظور شده است.
- رعایت کامل مقررات ملی ساختمان - مبحث سیزدهم در خصوص تأسیسات الکتریکی ساختمان
- طراحی روشنایی به صورت روشنایی عمومی و روشنایی میزهای مطالعه و کار برای استفاده بهینه از روشنایی و رعایت صرفه جویی در انرژی
- طراحی روشنایی به صورت ترکیبی از روشنایی نرمال و اضطراری برای تأمین حداقل روشنایی برای مواقع قطع برق
- استفاده از چراغهایی با حداکثر بازده و لامپهای با حداکثر بهره نوری (طیف لامپهای تخلیهای) مانند لامپهای فلورسنت، کمپکت فلورسنت، بخار جیوه، متال هالید
- استفاده از لامپهای با حداقل انرژی مؤلفه اشعه ماوراء بنفش در طیف نور برای جلوگیری از اثر مخرب اشعه ماوراء بنفش روی کتابها و منابع کتابخانه
- قطع و وصل مدارات روشنایی فضاهای عمومی مانند راهروها، سرسراها، پارکینگها، راه پله ها، شفتها و محوطه و نیز قطع مدارات روشنایی سالنهای مطالعه و مخازن کتاب از مرکز امنیتی ساختمان و اقدامات تأمینی برای اعمال سیستم مدیریت ساختمان (BMS) و رعایت صرفه جویی در انرژی
- استفاده از پریزهای برق متصل به برق بدون وقفه (UPS) برای تغذیه تجهیزات کامپیوتری پایگاههای کاری فضاهای اداری و ترمینالهای کامپیوتری سالنهای مطالعه
- نزدیکی پست برق به مصارف عمده با توجه به مسائل ایمنی و دسترسیها، برای کاهش هزینه های سیستم توزیع نیرو.
- استفاده از باسداکت، ترانسفورماتور خشک، کلیدهای فشار متوسط گازی SF6 به جای کلیدهای کم روغن برای رعایت مسائل ایمنی و پایین آوردن خطر آتش سوزی.
- سهولت توزیع نیروی برق، کم شدن تابلوهای فرعی، کم شدن یا حذف جعبه تقسیمهای اضافی تلفن و صوتی به علت وجود شفتهای تاسیساتی (شامل اتاق برق، سرویسهای بهداشتی، آبدارخانه، پله فرار، رایزرهای برق و مکانیک، آسانسور) در ساختمان و به فاصله حدود ۷۰متر از هم.
- استقرار کلیه تابلوهای نیمه اصلی برق، یوپی اسها، مراکز توزیع شبکه های تلفن، کامپیوتر، جعبه تقسیمهای اصلی سیستمهای صوتی، اعلام حریق، سیستمهای ویدئویی و امنیتی در اتاقهای برق شفتها
- ارتباط کلیه اتاقهای برق به وسیله فضای رایزر به هم و کابل کشیهای سیستمهای مختلف بین طبقات در داخل رایزرها
- استفاده از باسداکت برای سیستم توزیع نیروی برق از پست برق تا اتاقهای برق شفتها
- استفاده از برق گیرهای الکترونیکی برای حفاظت ساختمان با توجه به وسعت بام ساختمان
- استقرار دیزل ژنراتورهای اضطراری در جنب پست برق برای کاهش هزینه های باسداکتهای ارتباطی
- به دلیل رعایت مقررات و تمهیدات صرفه جویی در انرژی در بخشهای معماری و تاسیسات الکتریکی و مکانیکی چگالی مصرف برق در ساختمان حدود ۳۲وات بر متر مربع است که حدود کمتر از ۵۰ درصد مصرف برق ساختمانهای مشابه است.
- تمرکز مراکز کلیه سیستمهای جریان ضعیف مانند تلفن، اعلام حریق، صوتی، امنیتی، ویدئویی و سیستم مدیریت ساختمان در یک بخش و در جنب هم برای سرویس دهی و اجرا و بهره برداری آسان تر و کاهش هزینه های کابل کشی ارتباطی بین این سیستمها
- طراحی کف کاذب در فضاهای اداری و سالنهای مطالعه از نوع کاملاً مقاوم در مقابل آتش و برای دسترسی به ترانکینگها و جعبه تقسیم های حامل کابلهای سیستمهای برق، تلفن، کامپیوتر و امکان هر گونه تغییر و تعویض و جابه جایی
- طراحی مرکز سیستم صوتی عمومی (پیجینگ) با استقرار مراکز صوتی در جنب اپراتورهای مرکز تلفن و مرکز امنیتی، کابل کشی برای فضاهای جداگانه به صورت زونهای جداگانه صوتی
- طراحی مراکز سیستمهای صوتی خاص برای سالنهای کنفرانس و سالنهای همایش و آمفی تئاترها
- طراحی سیستم تلفن داخلی گسترده در تمام ساختمان برای ارتباطات تلفنی صوتی و انتقال اطلاعات در داخل و خارج ساختمان
- طراحی سیستم اعلام حریق گسترده تیپ P1 یا L1، از نوع آدرس پذیر در تمام فضاهای ساختمان با توجه به گستردگی و پیچیدگی فضاهای پروژه و سهولت لوله کشی و مدار بندی در سیستم آدرس پذیر
- طراحی سیستم توزیع سیگنالهای ویدئویی باندهای VHF و UHF یا ماهواره (آنتن مرکزی) با امکان کنترل و تعویض سیگنال قطع و وصل از مرکز واقع در مرکز امنیتی ساختمان
- طراحی شبکه کامپیوتر برای نقل و انتقال اطلاعات در داخل و با خارج ساختمان در فضاهای اداری و سالنهای مطالعه و بخش کامپیوتر مطابق با آخرین استانداردهای موجود و براساس کابل کشی ساختاریافته (Structured cabling)
- طراحی سیستم امنیتی برای کل ساختمان شامل سیستم دوربین مداربسته (CCTV) و سیستم کنترل دسترسی (Access control) کارت خوان و قفل مغناطیسی
- امکان دریافت اطلاعات یا ارسال فرمان از مرکز سیستم مدیریت ساختمان (BMS) به تجهیزات کنترل دستگاههای تأسیسات مکانیکی اتاقهای هوارسان و موتورخانه مرکزی و نیز پنلهای کارت خوان سیستم کنترل دستی از طریق شبکه کامپیوتر
- طراحی آسانسورهای نفربر یا باربر در قسمتهای مختلف و بین طبقات برای سهولت دسترسیها
شکل نهایی و خصوصیات معماری طرح
در پی آنچه از خواص ذاتی و ماندگار، ویژگیها و ملاحظات طرح معماری کتابخانه ملی برشمرده شد، حجم کلی و اندام بنا به صورت گسترده فشرده و با ترکیبی از نظم و آزادی فضایی، شکل گرفته و عناصر طرح مکان مناسب خود را در اندام کلی طرح پیدا کرده اند.
فضاهایی از طرح که مورد مراجعه عموم و مراجعان به تالارهای مطالعه است، به صورتی استقرار یافته اند که در طبقه همتراز ورودی پیاده، از میدان شمالی طرح، و یک طبقه زیر یا روی این تراز قرار دارند و ضمن بهره برداری مناسب از نور طبیعی مانند شاخه های درخت در زیر نور در هم بافته شده اند.
حجم پلکانی ساختمان، این امکان را پدید آورده که نور افق از روزنها و نورگیرهای حاشیه ای بین طبقات (پنجره های اسپَری) و نور خط الرأسی از نورگیرهای سقفی مستقر در سطوح بامها، همه فضاهای اصلی و تالارهای مطالعه را کاملا روشن کند. نفوذ نور طبیعی به داخل تالارها از طریق فضاهایی در جوار فضاهای پیرامونی با سقف کوتاه تا سه طبقه از ساختمان امکان پذیر شده و تالارهای مرتفع معماری گذشته در ترکیب با شاه نشینهای اطراف را به یاد می آورند.
مخازن همجوار تالارهای مطالعه، که به روشنی و نور طبیعی نیاز ندارند، در جبهه غربی که به پنجره های گسترده نیازی ندارد استقرار یافته اند. مخازن بسته مرکزی کتاب، که سنگین ترین فضاهای طرح بوده و بیشترین بار زنده وارد بر کفها را دارند، در طبقات تحتانی و زیر فضاهای اصلی طرح استقرار یافته اند و ضمن دور شدن از حاشیه بنا و احتراز از نور طبیعی و سیلاب احتمالی، مرکز ثقل ساختمان را پایین آورده و طرح را در مقابله با نیروهای زلزله مقاوم تر کرده اند. سبک ترین عنصر طرح، یعنی دفاتر ریاست و خدمات اداری، در بالاترین تراز ساختمان استقرار یافته و بر فراز دفاتر، فضای محصور آنتنها و بشقابهای مخابراتی جایگزین شده اند.
جبهه رو به غرب ساختمان با کاشت درختان مرتفع و خزان کننده در برابر نور آزاردهنده غرب تهران محافظت شده و فضاهایی که در این جبهه استقرار یافته اند با حداقل پنجره و بازشو، نور طبیعی را در تابستان از سایه این درختان کسب می کنند و در زمستان با تابش مناسب آفتاب از روشنایی و گرمای آن برخوردار می شوند.
اندام کلی ساختمان کتابخانه ملی، حالتی بالارونده و دور شونده، و شناور در فضا دارد. عناصر حجم کلی بنا جهت به خصوصی را القا نمی کنند، به سمتی و به بیننده ای نظر ندارند و دید بیننده را به بالاتر و دورتر می کشانند. ترکیب هرمی ساختمان یادآور ترکیب بیشتر بناهای دلپذیر در معماری گذشته ایران است و روشنایی فضاهای داخلی با تامین بیشترین و دلچسب ترین نور از نورگیرهای سقفی و پیشانیهای ساختمان، فضای بازارها، تیمچه ها، مساجد و بناهای تک افتاده ای چون قلعه ها و ارگها را در ذهن بیننده تداعی می کنند. ترکیب هرمی بنا به حجم اصلی ساختمان منحصر نمی شود و ادامه آن در پستی و بلندیهای سبز اطراف محوطه، ساختمان و محوطه را به صورت اندامی یکپارچه تا کناره های زمین کشانده و باعث شده این بنا با محیط اطراف دوستانه همجوار شود.
آنچه در همه بناهای ماندگار دیده می شود تأثير ذوق و سلیقه مردم این سرزمین است که از راه روحیه و سلیقه معماران در اندام بناها باز می تابد. اقلیم سرزمینها در شکل دادن به سلیقه مردم در مورد معماری تأثیر قطعی دارد. سطوح بزرگ با رنگهای تند و چشمگیر، در زیر آفتاب درخشان سرزمین ما، به دل نمینشیند، در حالی که در سرزمینهایی با اقلیم ابری و پرباران و کیفیت نور متفاوت، این مسئله کاملا برعکس است. رنگ مسلط در ساختمانهای کویری رنگ خاک، کاهگل یا آجر است که گاه در ترکیب با سطوح کاشی کاری شده و عمدتا در طیفهای گوناگون رنگ آبی، از آسمانی تا فیروزای ظاهر میشود. در معماری پیشینیان ما، که به طرز حیرت آوری عظمت و تواضع در آن ترکیب شده، آجر از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است. کوچکی ابعاد آجر، که می توان با یک دست آن را بلند کرد و با دست دیگر ملاط ریخت، در ترکیب با عظمت بنا، این احساس را به بیننده القا می کند، که این عظمت ساخته دست انسانهایی است مثل بقیه انسانها و مثل خود ما. آجر، که ماده اصلی آن خاک است، بتن، که ماده اصلی آن شن، ماسه و سیمان است، و گچ، همه از مصالحی هستند که ماده اولیه آنها به وفور در طبیعت یافت می شود، این عناصر در سطوح وسیع، یا به صورت ساده یا با تزئیناتی که از طرز اجرای آنها حاصل می شود و با طرحها و شکلهای گوناگون در تزئین فضای داخل، سازه و نمای کتابخانه ملی به کار گرفته شده است.
مقالات مرتبط:
بخش اول) کتابخانه ملی ایران بعد از انقلاب اسلامی
- گفتگو با محسن میرحیدر، مدیر طرح ساختمان کتابخانه ملی ایران
- مسابقه طراحی کتابخانه ملی ایران
- نقد آثار مسابقه کتابخانه ملی ایران
- طرح کتابخانه ملی ایران
- برنامه طراحی کتابخانۀ ملی ایران، فصلنامه آبادی
- ارزیابی فنی کتابخانۀ ملی ایران
-شکوفایی عنصر مدیریت در اجرای ساختمان کتابخانۀ ملی
-معماری شریعت زاده و سیمای شهر
-اعتدال میان سنت و نوآوری
بخش دوم) درباره مسابقه کتابخانه ملی پهلوی قبل از انقلاب
- مسابقه بین المللی معماری کتابخانه ملی پهلوی
- مصاحبه با جیانکارلو دِ کارلو، درباره مسابقه بین المللی کتابخانه ملی ۱۳۵۶
- مروری بر مسابقه کتابخانه ملی پهلوی در سال ۱۳۵۶