Study
شکوفایی عنصر مدیریت در اجرای ساختمان کتابخانه ملی
مجله معمار - شماره سوم ،زمستان ۱۳۷۷- صفحات ۶۳-۶۰
[ مشاهده پروژه کتابخانه ملی ایران ]
کارفرما: سازمان مجری ساختمانها و تأسیسات دولتی و عمومی وزارت مسکن و شهرسازی
برنامه ریزی،طراحی و نظارت بر اجرا: مهندسان مشاور پیرراز
اجرا کننده: شرکت آرمه دشت
عکس ها: احمد عالی
سابقه
هفتم مرداد ۱۳۷۴، داوران مسابقه وزارت مسکن و شهرسازی برای طراحی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران طرح مهندسان مشاور پیرراز را برگزیدند (آبادی ۱۷، تابستان ۷۴). پیشتر، در ۱۳۵۶، کتابخانه ملی ایران به کمک اتحادیه بین المللی معماران مسابقه ای بین المللی برگزار کرده بود که مشاوری از کشور آلمان رتبه اول را به دست آورد (هنر و معماری ۴۵ و ۴۶، فروردین - تیر ۱۳۵۷)، ولی با پیروزی انقلاب اسلامی و وقوع جنگ هشت ساله اجرای طرح با تأخیر و تجدیدنظر و تغییرات اساسی در برنامه مواجه شد که به مسابقه مجدد و انتخاب طرح کنونی انجامید.
طرح
در پاسخ به کارکردهای مورد انتظارش، کتابخانه ملی بنایی است بزرگ، یکپارچه، فشرده و در عین حال گسترده، انعطاف پذیر، انطباق پذیر، و دارای الزامات تأسیساتی خاص. تأمین حداکثر نور طبیعی در همه طبقات شکل خارجی بنا را به زیگوراتی نه چندان منظم تبدیل کرده است. در طراحی طبقات زیرین حداکثر استفاده از شکل طبیعی زمین برای کاهش عملیات خاکی و استقرار بی واسطه پی ها روی زمین شده است. سازه کتابخانه ملی مشابه ساختمانهای صنعتی است و بار زنده فضاها بین ۶۰۰ تا ۱۵۰۰ کیلوگرم بر مترمربع در نوسان است. زلزله خیزی منطقه و نزدیکی زمین به گسل بر حساسیت سازه می افزاید. دهنه های یکسان ۸/۱۰ متری پاسخ مناسب به کارکردهای خاص معماری و تأسیساتی و مسائل سازه ای بوده است. استفاده از دهنه ثابت در هر دو محور به ستونها، علاوه بر نقش سازه ای، نقش معماری تعیین کننده ای داده است که حتی در سازه لخت بتنی، از هم اکنون، خودنمایی میکند.کتابخانه ملی، علاوه بر مخزنی برای ۳ تا ۷ میلیون کتاب و یک کتابخانه پژوهشی، دارای یک مرکز تحقیقات اسلام شناسی و ایران شناسی نیز هست. سطح کل زیربنای آن ۹۷ هزار و سطح مفید آن حدود ۷۲ هزار مترمربع است.
شکوفایی عنصر مدیریت پروژه کتابخانه ملی
نمونه بسیار موفق مدیریت اجرایی است. سازمان مجری ساختمانها و تأسیسات دولتی و عمومی وزارت مسکن و شهرسازی در نیمه اول دهه ۷۰ با کنار گذاشتن جسورانه روشهای فرسوده و دست و پاگیر و زیانبار گذشته و با قانع کردن تصمیم گیرندگان نظام طرحهای عمرانی کشور و قبول مسئولیت خطیر اجرای سریع چند پروژه بزرگ و حساس مملکتی به روش جدید، با ابراز اعتماد به نیروی مهندسی کشور، با انتخاب شرکت آرمه دشت برای اجرای پروژۀ کتابخانه ملی توانست از قابلیتهای تخصصی مشاوران و پیمانکاران همان استفاده ای را بکند که این مؤسسات برای آن ایجاد شده اند. هر دیدارکننده از کارگاه ساختمانی کتابخانه ملی عملکرد صحیح مثلث کارفرما - مشاور - پیمانکار را به عیان می بیند.فاصله کوتاه ۷ ماهه بين انتخاب طرح توسط داوران در مرداد ۷۴ و عقد قرارداد اجرای سازه با شرکت آرمه دشت در اسفند همان سال، به تنهایی، نشان دهنده وجود یک برنامه ریزی دقیق در طی مراحل گوناگون بین طراحی مرحله یک و آغاز عملیات اجرایی است.
مقاطعه: قیمت و زمان مقطوع. روش متعارف قیمت گذاری، مبتنی بر فهرست بهای پایه، با تعديلها و زمانهای پرداخت غیرقابل پیش بینی ، عملا باعث حذف «عامل زمان» از جدول عوامل مدیریت پروژه شده و کار پیمانکاری را به عملیاتی گسیخته، که افق زمانی تصمیم گیری آنها بیش از چند ماه نیست، تبدیل کرده است. نه پیمانکار مدعی مشاور است، نه مشاور مدعی کارفرما، نه کارفرما مدعی سازمان برنامه و بودجه . در پروژه کتابخانه ملی با تعیین قیمت مقطوع، حذف تعديل، زمان بندی لازم الاجراء، تعهد پرداختهای به موقع و پرداخت بهره تأخیر، پاداش تسریع و جریمه تأخير، همه شرایط برای فعال شدن عنصر مدیریت فراهم شد و اثرات خود را به سرعت نشان داد.با بسته شدن انتهای زمانی قرارداد، نفع پیمانکار در تسریع هر چه بیشتر است. کار در شب به همین دلیل مورد توجه قرار گرفت. منطق مقاطعه یا کنترات همین استفاده حداکثر از زمان و استفاده از ابتکار عمل مدیریت است. فهرست بهای پایه و تعدیل بر ضد این منطق عمل می کند. بر عکس شرایط کار با قیمتهای پایه و تعدیل که پیمانکار تا حد ممکن از سرمایه گذاری پرهیز می کند و می کوشد تا می تواند کار را ارزان تر تمام کند، در روش قیمت مقطوع پیمانکار، که خود را صاحب یک فعالیت اقتصادی و سود و زیان آن می داند، تورم و ارزش پول را محاسبه کرده و تا آنجا که ممکن است، با سرمایه گذاری بیشتر، از زمان به نفع خود استفاده میکند. روش تعدیل، پیمانکاران را از بازیگری در فعالیت اقتصادی به نوعی حقوق بگیر بی انگیزه و منفعل تبدیل می کند.با وجود استفاده از قیمت مقطوع ، که مجوزهای آن از شورای عالی فنی سازمان برنامه و بودجه گرفته شد، نتیجه مناقصه برای دولت هم به صرفه بود، زیرا رقم پیشنهادی شرکت برنده تنها ۳ درصد از قیمتهای پایه وتعديلهای متعلقه بالاتر بود.
تولید نقشه به موازات اجرا: در ۷ ماهی که از اعلام نتیجه مسابقه تا اجرای مناقصه و شروع عملیات فرصت بود مهندسان مشاور پیرراز بایستی علاوه بر نقشه های معماری مرحله یک، مقادیر اقلام اصلی کارهای اجرایی مثل بتن، آهن و قالب، همچنین نقشه دقیق خاکبرداری و اجرای پی ها و شالوده ها را نیز تهیه کند. پیمانکار با همین اطلاعات و نقشه ها می توانست مصالح لازم را تهیه و کار را شروع کند. برای اینکه به موازات پیشرفت کار بقیه نقشه های لازم نیز تهیه و در اختیار پیمانکار گذاشته شود، مشاور در طول حدود ۶ ماه بعد از مناقصه نقشه های راهنمای تولید نقشه های کامل اجرایی (پلان دِوِه لوپمان) را با هماهنگی کامل گروههای سازه و تأسیسات برقی و مکانیکی و با دقت لازم تهیه کرد. به این ترتیب، بی آنکه اجرای کارهای اولیه سازه برای تهیه نقشه های اجرایی بسیار مفصل و وقت گیر عقب بیفتد، نقشه ها به موازات پیشرفت عملیات اجرایی، با سازمان دهی و مدیریت خوب مشاور، تهيه شد.
نظارت و آزمایش: با در اختیار گرفتن امکانات مجهز آزمایشگاهی توسط مشاور، ضمن ایجاد پوشش کامل نظارت و آزمایش بر کل مصالح و عملیات، نه تنها هیچ محدودیتی برای برنامه زمانی و ساعات کار پیمانکار، در هر موقع روز و شب و شرایط گرما و سرما، ایجاد نشد، بلکه دستگاه نظارت کاملا از آنها تبعیت کرد. اجرای صحیح و بی نقص یک سازه عظیم بتنی، با بارهای متغیر غیر متعارف، شدیدا آسیب پذیر در مقابل زلزله، و تولید بتن نما در سطوح وسیع كثير الوجوهی که فضاهای داخلی را می سازند، بدون نظارتی جدی، دقیق، فراگیر و بی استثنا در کل بتن ریزی، جز به کمک آزمایشگاههای مجهز مستقر در کارگاه، و گروه نظارتی مجرب و خوش سابقه شرکتهای (پیرراز - سانو) امکان پذیر نمی شد. در این پروژه کل میلگردها، خواه تحویل شده از سوی دولت، خواه خریداری شده از بازار آزاد توسط پیمانکار، آزمایش شد و اگر غیراستاندارد بود اجازه مصرف داده نشد.طبق بررسیهای مشاور فقط معدودی از کارخانجات سیمان پاسخگوی استاندارد مورد نیاز پروژه بودند و سرانجام، از بین آنها نخست کارخانه سیمان تهران و سپس صوفيان انتخاب شدند. با وجود این سیمان تخلیه شده مرتبا از طریق تست بویلینگ تحت کنترل قرار می گیرد. در انتخاب شن و ماسه بررسیهای کامل و دقیقی انجام شد به طوری که مرغوبیت شن و ماسه انتخابی باعث کاهش حدود ۵۰ کیلوگرم سیمان در هر مترمکعب گردید. میلگرد مصرفی از نوع۳ A، با مقاومت بالای ۴۰۰۰ کیلوگرم بر سانتیمتر مربع است. از کل محموله ها مطابق دستورالعمل آیین نامه بتن ایران آزمایش کشش به عمل آمد تا هیچ میلگرد غیراستانداردی وارد کارگاه نشود.
ابعاد قرارداد
قرارداد با شرکت آرمه دشت در اسفند ۱۳۷۴ بسته شد. مبلغ پیمان حدود ۰۰۰ ، ۰۰۰ ،۷۰۰، ۳۶ ریال و مدت قرارداد ۳۰ ماه بود ؛ شامل خاک برداری، خاک ریزی، زهکشی و کول گذاری اطراف شالوده ها؛ اجرای شالوده و کانالهای تأسیساتی آدم رو؛ اجرای دیوارهای حایل در اطراف بنا و محل اختلاف ارتفاع طبقات؛ عایقکاری پشت دیوارهای حایل و محل مخازن و فضاهای حساس؛ اجرای ستونها، سقفها و کل سازه بتنی .در سازه این پروژه حدود ۹۹۵۰ تن میلگرد و حدود ۷۲۰۰۰ مترمکعب بتن مصرف می شود. تا شهریور ۷۷، پیمانکار توانسته است ۹۰ درصد کارها را به اتمام برساند.
کارهای اصلی
زهکشی: برای جلوگیری از نفوذ آب پرحجم زیرزمینی به خاک زیر پی ها، سه حلقه زهکش در زیر سه تراز بخشهای سه گانه ساختمان، با کولهای بتنی، و دریچه های بازدید در هر ۵۰ متر، اجرا گردید که طول كل آنها با زهکش خروجی، جمعا ۱۲۰۰ متر است.آماده سازی زیر پی هاک برای جلوگیری از نفوذ آب از داخل ساختمان به خاک زیر پیها به جای بتن لاغر از ۱۲ سانتی متر آسفالت بیندر استفاده شد.
شالوده ها: ۲۴۵۰۰ متر رادیه بتنی به ضخامت ۷۰ سانتی متر و پایه ستونهای ۲۷۰×۲۷۰ و ارتفاع ۵۰ سانتی متر. ستونها: ۱۹۴۳ ستون هشت وجهی، به قطرهای ۸۰، ۹۰، ۱۰۰ و ارتفاع ۲۷۵ سانتی متر با قالبهای فلزی.
سرستونها: شکل قارچی یا چتری سرستونها علاوه بر افزایش مقاومت در مقابل برش پا پخ و لنگر منفی و کاهش تغییر شکل تیرها در وسط دهانه و نهایتا کاهش ارتفاع تیرها، کمک به آرایش فضاهای متعدد ستون داری است که پرسپکتیوهای شبستان مانندی ایجاد می کنند. از ۱۸۴۰ سرستون بیشترشان چهار پر متقارن اند. اما به دلیل بریده شدن سقفها توسط حیاطهای داخلی و خارجی و تغییر امتداد بعضی از آنها در زوایای ۴۵ درجه، ۶۴ نوع سرستون غیرتیپ و غیرمتقارن به وجود آمد که برای ساخت آنها فقط از شش مدول قالب فلزی با نصب صفحات فلزی در داخل آنها، به صورتهای مختلف، استفاده شد.
سقف وافل اسلب: برای کاهش بار مرده سقف و نتیجتا کاهش ارتفاع تيرها، و استفاده از شکل سازه سقف در آرایش فضاهای مدولار داخلی از وافل اسلبهای کامل، مربع ۱۰۰×۱۰۰ سانتی متر و نیمه ، مستطیل ۱۰۰× ۶۰ سانتی متر و ندرتاً ذوزنقه، به ضخامت ۵۵ سانتی متر، با قالبهای فایبرگلاس برای نوع مربع و مستطيل، و فلزی برای انواع نامنظم استفاده شده است. وزن قالب فایبرگلاس بسیار کم (کامل ۳۰و نیمه ۲۵ کیلوگرم) و بازکردن آن بسیار آسان و سریع است. داربستهای فلزی مدولار ۱۳۵×۱۳۵ سانتی متری با ارتفاع یک متر و کمتر، به کمک سرجکهای قابل تنظیم و تیرهای فلزی نصب روی سرجکها، قالبهای سقف را نگه می دارند. کف تیرهای اصلی و زوایای بین بال سرستونها با تخته هفت لا قالب بندی شده و زیر آنها جک گذاشته می شود.
سقف های خاص: سقف فضاهای خاص مانند پله ها، راهروها، ورودی و سالن آمفی تأتر از تیر و دال با قالبهای تخته هفت لا و داربست مدولار اجرا شده است.
بتن ریزی: مقاومت مشخصه بتن ۲۵۰ کیلوگرم بر سانتی متر مربع در نمونه استوانه ای و ۳۰۰ کیلوگرم بر سانتی متر مربع در نمونه مکعبی بوده است. با لحاظ کردن ضرایب ایمنی و ضرورت تسریع در عملیات و باز کردن سریع قالبها، عیار سیمان مصرفی ۴۰۰ کیلوگرم در مترمکعب تعيين شد. در هوای گرم بیش از ۳۸ درجه با ریختن یخ در مخازن آب ساخت بتن و بستن چند لایه چتایی روی دیگهای مخلوط کن و خیس کردن آنها الزامات آیین نامه، که دمای بتن را حداکثر به ۳۰ درجه محدود می کند، رعایت شد. در دمای کمتر از صفر نیز با گرم کردن آب در مخازن آب و پوشش مصالح سنگی با برزنت، بتن با دمای بیش از ۵ درجه تهیه و با پوشیدن لحافهای برزنتی دارای لایه های درونی پشم شیشه از بتن ریخته شده محافظت شد.
مقالات مرتبط:
بخش اول) کتابخانه ملی ایران بعد از انقلاب اسلامی
- گفتگو با محسن میرحیدر، مدیر طرح ساختمان کتابخانه ملی ایران
- نقد آثار مسابقه کتابخانه ملی ایران
- طرح کتابخانه ملی ایران
- کتابخانۀ ملی ایران، مجله معمار
- برنامه طراحی کتابخانۀ ملی ایران، فصلنامه آبادی
- ارزیابی فنی کتابخانۀ ملی ایران
-مسابقه طراحی کتابخانه ملی ایران
-شکوفایی عنصر مدیریت در اجرای ساختمان کتابخانۀ ملی
-معماری شریعت زاده و سیمای شهر
-اعتدال میان سنت و نوآوری
بخش دوم) درباره مسابقه کتابخانه ملی پهلوی قبل از انقلاب
- مسابقه بین المللی معماری کتابخانه ملی پهلوی
- مصاحبه با جیانکارلو دِ کارلو، درباره مسابقه بین المللی کتابخانه ملی ۱۳۵۶
- مروری بر مسابقه کتابخانه ملی پهلوی در سال ۱۳۵۶